§ 23. Рэфармацыя і рэлігійныя вой­ны

1. Прычыны і перадумовы Рэфармацыі

Рэфармацыя (ад лац. reformatio — ​пера­ўтварэнне) — ​самы масавы рэлігійны і сацыяльна-­палітычны рух XVI ст. Гэта быў перыяд барацьбы за рэфармаванне каталіцкай царквы, якая перажывала ў XIV–XVI стст. вельмі цяжкі крызіс. У шырокім сэнсе Рэфармацыя ўяўляла сабой першую значную бітву буржуазіі, якая зараджалася, супраць феадалізму і яго ідэалагічнай асновы — ​веравучэння царквы, якое больш не адпавядала прадпрымальнаму духу Новага часу. Адраджэнне аказала вялізны ўплыў на афармленне рэфармацыйнага руху. Гуманісты заклікалі да новага прачытання Бібліі і прац аўтарытэтных хрысціянскіх багасловаў, чаму садзейнічала распаўсюджанне кнігадрукавання. Іх ідэі аб неабходнасці ўнутранага ачышчэння чалавека ад грахоў вельмі хутка сталі пагрозай для каталіцкай царквы.

Часта папы і епіскапы вялі непрыстойнае для царкоўных іерархаў жыццё. Нярэдка прадстаўнікі вышэйшага духавенства адначасова займалі некалькі царкоўных пасад. Некаторыя наогул ігнаравалі свае абавязкі і наймалі за грошы людзей, каб тыя выконвалі за іх усю работу.

Папы і духавенства змагаліся за захаванне прывілей царквы, у той час як магутныя манархі цяпер імкнуліся абмежаваць яе ўмяшанне ў справы сваіх дзяржаў.

Гэтая барацьба патрабавала немалых сродкаў. Таму была павялічана плата за правядзенне царкоўных абрадаў. Папы таксама дазволілі продаж індульгенцый. Індульгенцыя — ​гэта поўнае або частковае дараванне грахоў за плату, а таксама сведчанне аб гэтым.

Такая практыка выклікала абурэнне. Неабходнасць у царкоўных рэформах наспявала ўжо даўно, задоўга да Рэфармацыі. Занепакоеныя маральным разбэшчаннем папства і духавенства, многія багасловы і свяшчэннікі спрабавалі знутры аднавіць аўтарытэт і чысціню каталіцкай цар­квы. Аднак папы не хацелі прызнаць неабходнасць змен. Анала­гіч­ныя спробы рэфарматараў у XIV–XV стст. — ​Дж. Уікліфа ў Англіі і Я. Гуса ў Чэхіі — ​таксама не мелі пос­пеху. Папства змагалася з любой праявай іншадумства. Па ўсёй Еўропе палалі вогнішчы інквізіцыі, на якіх спальвалі ерэтыкоў і абвінавачаных у вядзьмарстве. Упартых манархаў адлучалі ад царквы. Але інквізіцыя так і не змагла падавіць дух незадавальнення каталіцкай царквой.

У адрозненне ад гуманістаў, арыентаваных на адукаваную частку грамадства, дзеячы Рэфармацыі звярталіся за падтрымкай да розных слаёў насельніцтва. У рэфармацыйны рух былі ўцягнутыя гараджане, сяляне, вучоныя-­багасловы, студэнты, збяднелае дваранства і нават каранаваныя асобы. Пачаўшыся ў Германіі, Рэфармацыя вельмі хутка ахапіла амаль усе еўрапейскія краіны.

2. Пачатак Рэфармацыі ў Германіі

У пачатку XVI ст. у Германіі склалася вельмі напружаная сітуацыя. Па краіне прайшлася хваля паўстанняў сялян і гараджан. Абвастрыліся супярэчнасці паміж збяднелым рыцарствам і князямі. У палітычна раздробленай дзяржаве каталіцкая царква адчувала сябе паўнаўладнай гаспадыняй. Адкрытае рабаванне і самавольства, назапашванне багацця і раскоша выклікалі абурэнне каталіцкай царквой. Таму не дзіўна, што менавіта ў Германіі пачаўся шырокі антыцаркоўны рух.

Выразнікам агульнага незадавальнення стаў вучоны манах і прафесар Вітэн­бергскага ўніверсітэта Марцін Лютэр (1483–1546), які ўзначаліў рэфармацыйны, або пратэстанцкі, рух. У 1517 г. ён адкрыта выступіў супраць каталіцкай царквы, адмаўляючы яе ролю як адзінага пасрэдніка паміж Богам і чалавекам.

Ратаванне душы чалавека, лічыў Лютэр, не залежыць ад царкоўных таінстваў, абрадаў і ахвяраванняў на карысць царквы, а дасягаецца чыстай верай. Тым самым адмаўлялася роля духавенства як найвышэйшага рэлігійнага аўтарытэту. Лютэр заклікаў да секулярызацыі царкоўных зямель (іх перадачы ў дзяржаўную ўласнасць) і закрыцця манастыроў, да поўнай аўтаноміі вернікаў ад царкоўнай іерархіі і папства. Ён гаварыў пра тое, што хрысціяне павінны верыць у Свяшчэннае Пісанне і разумець яго, а не бяздумна падпарадкоўвацца папу.

Царква хацела расправіцца з Лютэрам. Толькі заступніцтва нямецкіх князёў, якія імкнуліся завалодаць царкоўнымі землямі і зменшыць уплыў папства ў Германіі, выратавала яму жыццё. Большасць насельніцтва Германіі прыняло рэформу Лютэра. Яго паслядоўнікі пакінулі каталіцкую царкву.

Выступаючы супраць царквы, Лютэр не заклікаў змяняць само грамадства. Ён прызнаваў сацыяльную несправядлівасць і лічыў, што яе нельга знішчыць. Згодна з вучэннем Лютэра, сапраўдны хрысціянін павінен падпарадкоўвацца ўладзе, якая забяспечвае спакой і парадак у грамадстве. Яго вучэнне выказвала найперш погляды багатых гараджан і нямецкіх князёў. Яны імкнуліся аслабіць папскую ўладу, але захаваць існуючае становішча ў грамадстве. Лютэр быў рашучым праціўнікам сялянскай вайны, якая ўспыхнула ў Германіі ў 1524–1526 гг. Ён не падтрымаў патрабаванні сялян аб адмене прыгоннага права. Вялікі рэфарматар пракляў паўстанцаў і заклікаў да расправы над імі: «Няхай усякі, хто можа, сячэ іх, рэжа і коле».

3. Распаўсюджванне Рэфармацыі ў Еўропе і заснаванне пратэстанцкіх цэркваў

Вучэнне Лютэра спарадзіла рух, які хутка распаўсюдзіўся па ўсёй Германіі і стаў вядомы як лютэранства. Афіцыйна лютэранскі царкоўны абрад прыняў Лівон­скі ордэн, што паскорыла распаўсюджанне вучэння Лютэра па берагах Балтыйскага мора. Тое ж зрабіла і Прусія. Ідэі Лютэра праніклі на тэрыторыю нядаўна ўтворанай Рэчы Паспалітай.

Пасля 1529 г. усе рухі рэфарматараў атрымалі агульную назву пратэстантызм. Ідэі пратэстантызму станавіліся ўсё больш папулярнымі ў Еўропе. Паступова з’явіліся розныя пратэстанцкія цэрквы.

Другая хваля Рэфармацыі звязана перш за ўсё з імем французскага тэолага Жана Кальвіна (1509–1564), які стварыў найбольш паслядоўнае пратэстанцкае вучэнне — ​кальвінізм. Яго трактат «Настаўленне ў хрысціянскай веры» выказваў інтарэсы буржуазіі. Найважнейшым палажэннем вучэння Кальвіна стаў догмат аб абсалютным наканаванні.

Кальвін вучыў, што адным людзям Бог наканаваў пагібель, іншым — ​вы­бра­ным — ​ратаванне і вечную асалоду, незалежна ад іх маральнасці і ўчынкаў. Кальвін лічыў валоданне маёмасцю і яе прымнажэнне справай богаўгоднай. Але ён падкрэсліваў, што распараджацца багаццем трэба з праведнымі мэтамі. ­Кальвін апраўдваў накапленні, імкненне атрымаць прыбытак, найстражэйшую беражлівасць і разлік — ​якасці, неабходныя для дзелавога і прадпрымальнага чалавека.

Пасяліўшыся ў 1541 г. у Жэневе, Кальвін пачаў рэформу рэлігійнага жыцця. Ён усталяваў строгі нагляд за паводзінамі грамадзян і жорсткія пакаранні за злачынствы супраць маралі і веры. Нязгодных з вучэннем Кальвіна або высылалі з горада, або каралі смерцю.

Бясспрэчным укладам Кальвіна ў рэлігійную рэформу сталі прапанаваная ім структура царквы і абшчыны, а таксама прапаганда дысцыпліны і сціпласці ў жыцці вернікаў. Царкоўная арганізацыя кальвіністаў будавалася па рэспубліканскім прынцыпе. Кіраўнікі (старэйшыны) выбіраліся з ліку вернікаў, іерархія сярод іх адсутнічала. Выбіраліся і прапаведнікі. Разам гэтыя людзі прымалі рашэнні па пытаннях веравучэння, нормаў жыцця. Самакіраваная кальвінісцкая царква не залежала ад дзяржавы.

Кальвінізм пачаў актыўна распаўсюджвацца і за межамі Швейцарыі. Прыхільнікі вучэння Кальвіна ў Францыі сталі вядомыя як гугеноты. Абшчыны кальвіністаў з’явіліся ў Шатландыі, у Паўночна-­Заходняй Еўропе, асабліва шмат іх было ў Даніі. Кальвінізм пранікнуў таксама ў Вялікае Княства Літоўскае і Венгрыю. Вялікі ўплыў вучэнне Кальвіна аказала на Англію.

У Англіі незадавальненне каталіцкай царквой наспявала ўжо даўно, перш за ўсё сярод гараджан, якія адмаўляліся плаціць царкоўную дзесяціну. Спачатку пратэстантызм на англійскіх землях распаўсюджваўся павольна, паколькі каралеўская ўлада ўсяляк гэтаму перашкаджала. Нападкі на афіцыйную царкву ўлады разглядалі як пагрозу дзяржаве. Аднак сітуацыя змянілася з-за адмовы папы рымскага Клімента VII даць развод англійскаму каралю Генрыху VIII (1509–1547). Парламент і народ падтрымалі караля, які абвясціў сябе ў 1534 г. кіраўніком царквы. Так у Англіі ўтварылася асобная пратэстанцкая царква — ​англіканская, што падпарадкоўвалася не папу, а каралю. Каталіцкія догматы і абрады захаваліся. Пры гэтым матэрыяльна царква была моцна ўшчэмлена: манастыры былі закрыты, а іх маёмасць і землі перададзены ў казну.

Кароль Генрых VIII жорстка пераследаваў і католікаў, якія хацелі падпарадкоўвацца папу рымскаму, і пратэстантаў, што патрабавалі больш глыбокіх (у тым ліку і сацыяльных) рэформаў. Апошнія ў далейшым сталі вядомыя як пурытане. Пурытанскі рух паступова падрыхтаваў рэлігійную і палітычную апазіцыю англійскаму абсалютызму і стаў «ідэалагічным сцягам» рэвалюцый у Нідэрландах і Англіі.

Акрамя лютэранства, кальвінізму, англіканства ў XVI ст. у Еўропе з’явіліся і іншыя пратэстанцкія цэрквы, якія лёгка маглі прыстасавацца да існавання як у раздробленых дзяржавах і дробных княствах, так і ў моцных каралеўствах.

4. Раскол Еўропы на каталіцкую і пратэстанцкую

З распаўсюджаннем пратэстантызму раней адзіная каталіцкая частка Еўропы апынулася падзеленай на два варожыя лагеры. У Італіі, Іспаніі і Партугаліі, дзе захавалася каталіцкая рэлігія, пераследавалі пратэстантаў, а ў паўночных дзяржавах, якія прынялі пратэстантызм, — ​Англіі, Шатландыі, Швецыі і большай частцы Германіі — ​мелі месца ганенні на католікаў.

Яшчэ ў 1529 г. імператар Карл V заклікаў аднавіць каталіцкае богаслужэнне і выкараніць вучэнне Лютэра ў Свяшчэннай Рымскай імперыі. Большасць германскіх князёў падтрымалі імператара. Аднак 5 князёў-­лютэран і 14 гарадоў заявілі пратэст, адкуль і пайшла іх агульная назва — ​пратэстанты. У адказ імператар Карл V пачаў у 1547 г. ваенную кампанію ў мэтах прымусіць лютэранскіх князёў вярнуцца ва ўлонне каталіцкай царквы. Князі-лютэране аб’ядналіся ў саюз. Ваенныя дзеянні ішлі з пераменным поспехам, ніводзін з бакоў не мог атрымаць перамогу. У 1555 г. у Аўгс­бургу быў падпісаны мір, згодна з якім лютэранства станавілася афіцыйнай рэлігіяй. Вышэйшае дваранства, духавенства і знатныя гараджане Свяшчэннай Рымскай імперыі атрымлівалі права самім выбіраць веравызнанне. Аўгсбургскі мір афіцыйна замацаваў новы раскол хрысціянства.

Да 1555 г. князі ў Паўночнай Германіі былі лютэранамі, а большасць князёў у Паўднёвай Германіі — ​католікамі. Але спрэчкі паміж католікамі і пратэстантамі не скончыліся. Па меры таго як у рэфарматараў станавілася ўсё больш паслядоўнікаў, канфлікт разрастаўся ўсё шырэй і шырэй. Вострую форму ён набыў у Францыі. Дзяржава больш як на 30 гадоў паглыбілася ў рэлігійныя гугеноцкія вой­ны (1562–1598).

Асабліва разбуральны характар мела Трыццацігадовая вайна (1618–1648). У яе была ўцягнута большасць еўрапейскіх краін. Буйнейшыя дзяржавы вялі смяротную барацьбу за гегемонію ў Еўропе. Непасрэднай прычынай канфлікту стала спроба аўстрыйскіх Габсбургаў, падтрыманых сваімі іспанскімі сваякамі, сілай вярнуць каталіцкую рэлігію ў Германіі. Французскі кароль, хоць і быў католікам, падтрымаў саюз пратэстанцкіх правіцеляў Германіі супраць палітычных патрабаванняў Габс­бур­гаў.

У ходзе працяглых і бязлітасных ваенных дзеянняў габсбургскі лагер пацярпеў паражэнне. Спустошаная Германія ляжала ў руінах. У 1648 г. быў падпісаны Вестфальскі мір. Ён замацаваў палітычную раздробленасць Германіі і існаванне на яе тэрыторыі як каталіцкіх, так і пратэстанцкіх дзяржаў. Найбольшыя выгады з Трыццацігадовай вайны атрымала Францыя. Прыдбаўшы значныя тэрытарыяльныя ўладанні, яна стала самай магутнай дзяржавай Еўропы.

Пытанні

1. Назавіце не менш чым дзве асноўныя прычыны Рэфармацыі. Ахарактарызуйце іх. Чаму менавіта яны садзейнічалі пачатку Рэфармацыі?

2. Назавіце асноўныя палажэнні вучэння М. Лютэра. На ваш погляд, якія новыя духоўныя патрабаванні прыўнесла ў жыццё еўрапейцаў эпоха Рэфармацыі?

3. Ахарактарызуйце Рэфармацыю ў Германіі і Швейцарыі. Вылучыце падобныя і адметныя рысы. Складзіце ў сшытку табліцу.

4. Ахарактарызуйце палітычную і рэлігійную сітуацыю ў Еўропе ў XVI — ​сярэдзіне XVII ст.

5. Ахарактарызуйце палітыку Контррэфармацыі ў адпаведнасці з планам: а) прычыны, б) асноўныя мерапрыемствы, в) вынікі і наступствы.

6. Падрыхтуйце інтэрактыўную стужку часу з асноўнымі падзеямі перыяду Рэфармацыі і рэлігійных вой­наў у Еўропе. Растлумачце свой выбар падзей. Якая з іх, на ваш погляд, з’яўляецца пераломнай у рэлігійных вой­нах?