§ 21-1. Навука і культура эпохі Рэнесансу

1. Зараджэнне сучаснай навукі

Эпоха Адраджэння стала адпраўной кропкай фарміравання навуковых ведаў новага тыпу. Менавіта ў гэты перыяд былі закладзены асновы гуманітарных навук і прыродазнаўства. Першым важным крокам гуманістаў стала вывучэнне культурнай спадчыны Старажытнай Грэцыі і Старажытнага Рыма.

Вялікі ўнёсак у адраджэнне антычных ведаў, страчаных у часы Сярэднявечча, зрабіў знакаміты італьянскі гуманіст Франчэска Петрарка. Ён шмат падарожнічаў, збіраў старажытнарымскія і старажытнагрэчаскія рукапісы па ўсёй Еўропе. Ф. Петрарка асабліва цаніў працы рымскага палітычнага дзеяча Цыцэрона і хрысціянскага тэолага і філосафа Аўгусціна Блажэннага. Менавіта ў антычнай культуры ён знайшоў вытокі светапогляду, арыентаванага не на Бога, а на чалавека.

Услед за Петраркам пошукам антычных рукапісаў заняліся многія гуманісты. Часта яны літаральна ратавалі старажытныя манускрыпты, знаходзячы іх у манастырскіх бібліятэках.

Збіральнікі рукапісаў імкнуліся аднавіць знойдзеныя тэксты ў іх першапачатковай форме. Таму даводзілася параўноўваць па некалькі копій адной і той жа працы, каб убачыць, дзе пры перапісванні былі зроблены памылкі. Навукоўцы таксама спрабавалі вызначыць, калі быў напісаны той ці іншы манускрыпт. Для гэтага яны стварылі спецыяльную тэхніку аналізу гістарычных дакументаў, заснаваную на крытычным падыходзе. Вялікі ўнёсак у яе распрацоўку зрабіў італьянскі гуманіст XV ст. Ларэнца Вала. Ён старанна вывучыў і прааналізаваў дакумент пад назвай «Канстанцінаў дар», які адносіўся да Ранняга сярэднявечча і якім, як лічылася, рымскі імператар Канстанцін Вялікі зацвердзіў правы рымскага папы як кіраўніка хрысціянскай царквы і даў яму вярхоўную ўладу над Рымам, Італіяй і заходнімі правінцыямі імперыі. Вучоны ўстанавіў, што ў тэксце змяшчаецца тэрмін «феод», які не быў вядомы ў часы праўлення Канстанціна. Тым самым Л. Вала неабвержна даказаў, што «Канстанцінаў дар» быў сфабрыкаваны ў папскай канцылярыі ў VIII ст.

Калі ў гуманітарнай сферы распрацоўваўся крытычны метад аналізу крыніц, то ў прыродазнаўстве на пярэдні план быў вылучаны вопыт. Тэарэтычныя веды патрабавалі эксперыментальнага пацверджання. Знакаміты польскі астраном Мікалай Капернік прапанаваў геліяцэнтрычную тэорыю, аспрэчыўшы сярэднявечнае вучэнне пра Зямлю як цэнтр Сусвету. Эксперыментальным шляхам правільнасць гэтай тэорыі крыху пазней даказаў італьянскі астраном Галілеа Галілей. Для назірання за нябеснымі целамі ён вынайшаў тэлескоп, дзякуючы якому змог выявіць спадарожнікі Юпітэра, апісаць горны рэльеф Месяца і скапленне зорак Млечнага Шляху. Многія механізмы па чарцяжах інжынерных праектаў італьянскага мастака, навукоўца і вынаходніка Леанарда да Вінчы эксперыментальна былі створаны толькі праз 500 гадоў.

2. Развіццё палітычных ідэй, свецкай адукацыі і кнігадрукавання

Гуманісты былі веруючымі людзьмі. Аднак яны па-новаму глядзелі на ролю царквы ў грамадстве. Яны адмовіліся ад тлумачэння чалавечых учынкаў Божай воляй, а царква перастала быць для іх бясспрэчным аўтарытэтам.

У палітычным плане як альтэрнатыва ідэі пра аб'яднаўчую ролю, якая ўскладзена на папства ва ўмовах феадальнай раздробленасці, пачало афармляцца ўяўленне пра нацыянальную дзяржаву з абсалютнай уладай правіцеля — абсалютызмам. Гуманісты лічылі, што толькі моцная дзяржава здольна згуртаваць грамадства, супрацьстаяць дыктату рымскай каталіцкай царквы і знешняй пагрозе.

Адным з самых вядомых прыхільнікаў тэорыі абсалютызму стаў італьянскі мысліцель Нікола Макіявелі. Ён выступаў за цэнтралізаваную дзяржаву на чале з правіцелем, які мае абсалютную ўладу. Макіявелі лічыў, што толькі стварэнне такой дзяржавы было здольна знішчыць раздробленасць Італіі, знямоглай на рубяжы XV—XVI стст. ад пастаянных міжусобных войнаў.

Н. Макіявелі паходзіў з арыстакратычнай італьянскай сям'і. Ён вывучаў працы старажытнагрэчаскіх і старажытнарымскіх аўтараў. Яшчэ ў юныя гады ён зацікавіўся палітыкай, пазней займаў дзяржаўныя пасады ў Фларэнцыі. Асабісты палітычны вопыт дапамог Н. Макіявелі напісаць знакамітую працу пад назвай «Гасудар», у якой былі выкладзены прынцыпы цэнтралізаванага дзяржаўнага кіравання. На думку Н. Макіявелі, правіцель павінен кіравацца неабходнасцю, адмаўляючыся ад маральных прадпісанняў. Ён лічыў, што ў інтарэсах сваёй дзяржавы палітык можа хлусіць, парушаць клятвы і выкарыстоўваць гвалт. Такія метады вядзення палітыкі пазней былі названыя макіявелізмам.

У эпоху Адраджэння таксама пачала афармляцца ідэя суверэннай улады. Яе распрацоўкай заняўся французскі філосаф і гісторык Жан Бадэн. Галоўная яго праца — «Шэсць кніг пра дзяржаву» — пасля перакладу на лацінскую мову ў 1580 г. стала адной з самых папулярных у Еўропе работ па прынцыпах дзяржаўнага кіравання. У ёй Ж. Бадэн даў азначэнне дзяржаве, пад якой разумеў «ажыццяўленне суверэннай уладай справядлівага кіравання шматлікімі сем'ямі і тым, што знаходзіцца ў іх агульным валоданні». Філосаф лічыў, што стварыць паўнавартасную дзяржаву без суверэннай улады немагчыма. Ён таксама назваў асноўныя рысы такой улады: неабмежаванасць, непадзельнасць, пастаяннасць, а таксама падпарадкаванне толькі боскім законам. Ж. Бадэн асабліва падкрэсліваў, што царква не мае права ўмешвацца ў справы суверэна, у руках якога сканцэнтравана гэта ўлада. Характэрна, што ў якасці суверэна, на думку Ж. Бадэна, можа выступаць не толькі адзін чалавек, але таксама група асоб або нават усе людзі дзяржавы. Філосаф лічыў, што ў залежнасці ад таго, каму належыць суверэнітэт, можна вылучыць некалькі форм праўлення: манархію, арыстакратыю і дэмакратыю. Ідэі Ж. Бадэна адыгралі значную ролю ў далейшым развіцці прынцыпаў уладкавання суверэнных нацыянальных дзяржаў.

Асаблівую ўвагу гуманісты надавалі адукацыі. Яны выступалі супраць царкоўнага кантролю над гэтай сферай, даказвалі неабходнасць свецкай адукацыі, свабоднай ад рэлігійных догмаў. Знакамітыя мысляры Рэнесансу Томас Мор і Тамаза Кампанела меркавалі, што вучыцца павінны ўсе дзеці, незалежна ад сацыяльнага статусу іх сем'яў. Яны таксама лічылі, што навучанне павінна арыентавацца на практыку. Вядомы французскі філосаф-гуманіст Мішэль Мантэнь таксама выказваўся за тое, што адукацыя павінна рыхтаваць дзяцей да жыцця ў рэальным свеце, але галоўнае, яна павінна быць суцэльнай і гарманічнай. Прыярытэтным М. Мантэнь лічыў вывучэнне роднай мовы, а не грэчаскай і лацінскай Цялесныя метады пакарання, якія шырока прымяняліся ў царкоўнай адукацыі, ён асуджаў.

Ідэю пра неабходнасць пошуку новых падыходаў да навучання падзялялі ўсе гуманісты. Аднак распаўсюджвалася свецкая адукацыя павольна, таму што прыходзілася пераадольваць супраціў каталіцкай царквы. Адукацыя станавілася ўсё больш запатрабаванай. Павялічвалася колькасць свецкіх пачатковых школ. Ідэі гуманізму паступова пранікалі ва ўніверсітэты, якія сталі цэнтрамі распаўсюджвання новых ведаў. У эпоху Рэнесансу ў Еўропе з'явілася шмат новых ВНУ: калі ў XIV ст. функцыянавала 29 універсітэтаў, то да 1625 г. іх колькасць дасягнула 73. ВНУ Італіі спецыялізаваліся на юрыдычных навуках і медыцыне. Ва ўніверсітэтах Англіі і Германіі вывучаліся пераважна гуманітарныя навукі і тэалогія.

Але ўсё ж адукацыя заставалася элітарнай, даступнай толькі заможным людзям — прадстаўнікам знаці і буржуазіі, якая зараджалася. Гарадская і сельская бяднота была пазбаўленая магчымасці вучыцца і знаёміцца з гуманістычнымі ідэаламі эпохі. Нядзіўна, што рэлігійны фанатызм і забабоны яшчэ доўга былі шырока распаўсюджаны сярод самых бедных слаёў насельніцтва.

Рэвалюцыйную ролю ў распаўсюджванні гуманістычных ідэй у Еўропе адыграла кнігадрукаванне. Поспехі еўрапейцаў у стварэнні друкаваных кніг былі перадвызначаныя ўкараненнем дзвюх навінак. Першым крокам на шляху да шырокага распаўсюджвання кнігадрукавання стала запазычанне еўрапейцамі ў арабаў спосабу вытворчасці таннай паперы з бавоўны. Гэта дазволіла выпускаць матэрыял для пісьма ў прамысловых маштабах. Другім крокам было канструяванне друкарскага станка. Выкарыстанне наборнага шрыфта, які складаецца з асобных літар, было вядома ў Кітаі яшчэ з XI ст. Аднак з-за таго, што ў мовах Усходу выкарыстоўваецца шмат розных іерогліфаў, друк кніг там працягваў заставацца доўгім і працаёмкім працэсам. Прымяненне ж такога метаду для друкавання кніг, напісаных на еўрапейскіх мовах, якія карыстаюцца алфавітамі з параўнальна невялікай колькасцю літар, стала сапраўдным прарывам для Еўропы. У 1440-х гг. немец Іаган Гутэнберг вынайшаў друкарскі станок для друкавання кніг з дапамогай асобных наборных літар, з якіх складалі тэкст. Вельмі дакладна падкрэсліў важнасць укаранення кнігадрукавання ў Еўропе нямецкі філосаф і навуковец XVIII ст. Георг Крыстоф Ліхтэнберг: «Больш, чым золата, змяніў свет свінец, і больш той, што ў тыпаграфскіх літарах, чым той, што ў кулях».

Кнігавыданне стала папулярным хобі сярод арыстакратыі. Кнігі нярэдка ўпрыгожваліся гравюрамі. Дзякуючы кнігадрукаванняю перадавыя палітычныя ідэі, навуковыя адкрыцці і вынаходніцтвы, літаратурныя трактаты сталі хутка распаўсюджвацца па еўрапейскіх краінах.

3. Італьянскі Рэнесанс

Палітычныя і эканамічныя ўмовы, што склаліся ў Паўночнай Італіі, забяспечылі спрыяльную глебу для ўзнікнення там Рэнесансу. Асаблівую ролю ў італьянскім Адраджэнні адыграў знатны род Медычы, які правіў Фларэнцыяй з XV ст. Джавані Медычы заснаваў там гандлёва-банкаўскую кампанію, якая стала адной з найбуйнейшых у Еўропе. Але асаблівага росквіту дасягнула Фларэнцыя падчас праўлення Ларэнца Медычы, празванага Цудоўным.

Правіцель Фларэнцыі лічыўся адным з самых адукаваных людзей свайго часу. Гуманіст, філосаф і паэт, ён зрабіў Фларэнцыю культурным цэнтрам Італіі. Тут тварылі славутыя мастакі, скульптары і архітэктары. Славіліся выдатнымі майстрамі таксама Рым, Венецыя і Мілан.

Прадстаўнікі багатага купецтва, у адрозненне ад феадалаў, імкнуліся да атрымання шырокіх ведаў, якія былі неабходныя ім для паспяховага вядзення гандлю, ажыццяўлення грашовых аперацый і развіцця прамысловасці. Таму ў асаблівай пашане былі настаўнікі і прафесары, навукоўцы і інжынеры, юрысты і лекары. Акрамя таго, багатыя гараджане станавіліся заступнікамі мастацтваў, якія ў эпоху Рэнесансу квітнелі.

Італьянскі паэт Франчэска Петрарка ствараў дзівосныя і чароўныя вершы. Ён ўдасканаліў паэтычную форму санета. Яго творчасць аказала вялікі ўплыў на пісьменнікаў эпохі Адраджэння.

Абжорства, ленасць думкі, дух бяздзейны
Пачатак добры ў людзях зменяць на ліхí:
На свеце цнотаў стала ўсё меней,
І да прыроды чалавек глухі.

Франчэска Петрарка. Санет VII

Джавані Бакача, другі італьянскі пісьменнік, здабыў сусветную вядомасць дзякуючы свайму твору «Дэкамерон» — зборніку, які складаецца са ста навел. У «Дэкамероне» апавядаецца пра тое, як дзесяць юнакоў і дзяўчат, ратуючыся ад чумы ў Фларэнцыі, схваліся на загараднай віле і на працягу дзесяці дзён распавядалі кожны па адной навеле ў дзень (адсюль і назва: «Дэкамерон» па-грэчаску азначае «Дзесяцідзён»). Зборнік прасякнуты адчуваннем радасці жыцця, якое перамагае над крывадушнымі прадпісаннямі царквы і сярэднявечнай маралі.

Падобна да літаратуры, жывапіс, скульптура і архітэктура таксама былі прасякнутыя духам Рэнесансу. Самымі знакамітымі італьянскімі мастакамі канца XV — пачатку XVI ст. былі Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла, Рафаэль Санці. Мікеланджэла апеў прыгажосць чалавечага цела, яго творы сталі эталонам для наступных эпох. Рафаэль, які дасягнуў найвышэйшага майстэрства ў адлюстраванні мадоннаў, быў таксама вядучым архітэктарам пры ўзвядзенні сабора святога Пятра ў Рыме. Акрамя таго, ён займаўся перапісам старажытнарымскіх помнікаў і адказваў за іх захаванне. Сімвалам італьянскага Адраджэння можна назваць Леанарда да Вінчы, які быў не толькі таленавітым мастаком, але таксама геніяльным навукоўцам і вынаходнікам. Свае назіранні ён выказаў у дзясятках дзённікаў. З іх мы можам даведацца пра адкрыцці да Вінчы ў галіне анатоміі, оптыкі, механікі, геалогіі і фізікі. Леанарда быў таленавітым вынаходнікам — ён прыдумаў мноства розных машын, у тым ліку спраектаваў лятальны апарат, цяжэйшы за паветра.

За сваё доўгае творчае жыццё вялікі майстар Адраджэння скульптар Данатэла стварыў мноства выдатных твораў. Асаблівую вядомасць набыла бронзавая скульптура біблейскага старажытнаяўрэйскага цара Давіда. Майстар паказаў яго ў выглядзе юнака з народа. Давід вельмі прыгожы, яго аголенае цела дзівіць тым, з якой анатамічнай дакладнасцю яно створана, але ў той жа час яно вытанчанае, пазбаўленае натуралістычнага падкрэслівання дэталяў.

4. Мастацтва Паўночнага Рэнесансу

Ідэі Рэнесансу, якія зарадзіліся ў італьянскіх гарадах-дзяржавах, дзе камерсанты і багатыя прадстаўнікі сярэдняга класа падтрымлівалі навуку і мастацтва, паступова распаўсюдзіліся ў Паўночнай Еўропе і Іспаніі. Аднак тут яшчэ захоўваліся феадальныя адносіны і моцныя традыцыі сярэднявечнага рыцарства. Таму ў Паўночнай Еўропе апекунамі мастацтваў былі каралі, каралевы і знаць, а не купцы і банкіры.

Акрамя таго, навукоўцы Паўночнай Еўропы і Іспаніі больш традыцыйна падыходзілі да пытанняў рэлігіі, чым італьянскія гуманісты. Яны вывучалі перш за ўсё класічныя тэксты ранніх хрысціянскіх аўтараў, а не працы антычных грэкаў або рымлян.

У XV—XVI стст. мастацкім цэнтрам Паўночнай Еўропы была Фландрыя. Фламандскія мастакі, такія як Ян ван Эйк, імкнуліся па-наватарску адлюстраваць разнастайную прыгажосць рэальнага свету і чалавека. Па-новаму ўжываючы тэхніку пісьма алеем, Ян ван Эйк у сваіх палотнах здолеў паказаць напоўненую святлом прастору, падкрэсліваючы драбнюткія дэталі.

Яркімі прадстаўнікамі Паўночнага Адраджэння былі такія таленавітыя мастакі, як Пітэр Брэйгель Старэйшы і Іеранім Босх з Нідэрландаў, Альбрэхт Дзюрэр з Германіі.

Нягледзячы на адрозненні паміж італьянскім Адраджэннем і Рэнесансам у Паўночнай Еўропе, мастакі, пісьменнікі і навукоўцы з абодвух цэнтраў пераследавалі падобныя мэты. Яны надавалі асаблівае значэнне ўдасканаленню чалавечых цела і душы, звярталіся да вывучэння класічнай навукі, усхвалялі актыўны творчы дух, які карэнным чынам змяніў мысленне жыхароў Заходняй Еўропы. У эпоху Рэнесансу людзей больш цікавіла дасягненне поспеху пры зямным жыцці, а не праблемы замагільнага існавання, як у Сярэднявеччы, хоць пры гэтым нават самыя смелыя дзеячы Адраджэння ніколі не пераставалі верыць у Бога.

Пад уплывам гуманістычных ідэй паступова мяняліся грамадскія ідэалы, трансфармаваліся дзяржаўныя мадэлі кіравання і палітычныя прынцыпы. Паслабленне рэлігійнага і палітычнага ўплыву каталіцкай царквы адкрыла шлях для новых поглядаў і новых метадаў пазнання навакольнага свету. Страчванне латынню статусу пануючай мовы і пашырэнне кнігадрукавання на нацыянальных мовах садзейнічалі хуткаму распаўсюджванню новых ведаў. Адукаванасць перастала быць прэрагатывай вузкага кола людзей — вышэйшых царкоўных іерархаў, манаства і знаці.

Пытанні

1. Што паўплывала на станаўленне новых навуковых ведаў? Якія адкрыцці XV ст. заклалі асновы сучаснай навукі?

2. Чаму антычная культура выклікала цікавасць у гуманістаў?

3. Растлумачце выказванне Ф. Петраркі: «Няма на зямлі нічога больш прыемнага Богу, чым людзі, злучаныя грамадскімі вузамі».

4. Якія ідэі гуманістаў у сферы адукацыі ўвасобіліся ў жыццё толькі ў XX ст.?

5. Назавіце новыя палітычныя ідэі, якія з'явіліся ў эпоху Адраджэння.

6. Чаму кнігадрукаванню прыпісваюць рэвалюцыйную ролю ў распаўсюджванні гуманістычных ідэй у Еўропе?

7. Падрыхтуйце схему «Палітычныя і эканамічныя перадумовы італьянскага Рэнесансу».

8. Назавіце адрозненні ў мастацтве паўночнага і італьянскага Рэнесансу.

 9. Падрыхтуйце віртуальную экскурсію па адным з еўрапейскіх гарадоў у эпоху Адраджэння (напрыклад, па Фларэнцыі). Мэта экскурсіі — паказаць найважнейшыя асаблівасці мастацтва эпохі Адраджэння. Віртуальная экскурсія можа быць створана пры дапамозе любой праграмы. Калі вы робіце прэзентацыю, яна павінна ўтрымліваць назву экскурсіі (падарожжа), прозвішчы і імёны распрацоўшчыкаў, інтэрактыўную карту з пазначанымі на ёй экскурсійнымі аб'ектамі, апісанне гэтых аб'ектаў. Кожны экскурсійны аб'ект павінен мець карэктны подпіс. Можна прадугледзець выкарыстанне не толькі ілюстрацый, але таксама аўдыё-і відэа-элементаў.