Печатать книгуПечатать книгу

§ 19. Правапіс вялікай і малой літар

Размяркуйце словы (спалучэнні слоў) на групы ў адпаведнасці з праві­ламі правапісу вялікай і малой літар, запішыце. Сфармулюйце правілы правапісу слоў кожнай групы.

Возера Дрывяты, балет «Стварэнне свету», Даўгінаўскі тракт, Вілейскае вадасховішча, Брэсцкі чыгуначны вакзал, Юбілейная плошча, Заходняя Дзвіна, Цэнтральны дом афіцэраў, опера «Сівая легенда», вуліца Зарэчная, фестываль «Чароўны свет мастацтва», Беларуская дзяржаўная філармонія.

Сайт: Профильное обучение
Курс: Беларуская мова. 10 клас
Книга: § 19. Правапіс вялікай і малой літар
Напечатано:: Гость
Дата: Понедельник, 2 Июнь 2025, 17:15

Оглавление

Правіла

З вялікай літары пішуцца:

  • прозвішчы, імёны, імёны па бацьку, псеўданімы, мянушкі, клічкі жывёл і інш.: Іван Дамінікавіч Луцэвіч (Янка Купала), Дунін-Марцінкевіч, мядзведзь Бурык, а таксама прозвішчы, імёны ў множным ліку, калі яны выступаюць як назвы роду, групы асоб ці ўжываюцца ў значэнні агульнай назвы: браты Гарэцкія, род Радзівілаў, бязродныя Іваны (а л е: гарлахвацкія, кручковы, калі перадаюць пагардлівыя, зневажальныя адносіны);
    Заўвага. Назвы нацыянальнасцей, плямён, а таксама словы, якія паказваюць на месца пражывання, пішуцца з малой літары: беларус, дрыгавічы, мінчанін.
  • геаграфічныя, дзяржаўныя, адміністрацыйна-тэрытарыяльныя і астранамічныя назвы (акрамя слоў з родавым значэннем: рака, возера, горад, востраў, вуліца, плошча, вобласць, раён, зорка і г. д.): Рэспубліка Беларусь, Балканскі паўвостраў, возера Нарач, Гомельская вобласць, Прывакзальная плошча;
  • назвы дзяржаўных органаў і арганізацый: 
    а) усе словы ў найменнях вышэйшых органаў заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады: Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь, Канстытуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь;
    б) першае слова ў найменнях рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання і іншых арганізацый: Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь, Міжнародны алімпійскі камітэт, Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі;
    в) простыя і састаўныя ўласныя назвы ў складзе ўласных найменняў дзяржаўных органаў і іншых арганізацый: Адміністрацыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, Таварыства Чырвонага Крыжа;
    г) слова Савет у значэнні органа ўлады: Мінскі абласны Савет дэпутатаў, сельскі Савет дэпутатаў (а л е: сельсавет);
    д) словы Дом, Палац у пачатку наймення ўстановы: Дом культуры, Дом народнай творчасці, Палац спорту (а л е: Лядовы палац, дом адпачынку).

З вялікай літары пішуцца:

  • аднаслоўныя ўласныя назвы і першае слова ў састаўных назвах кніг, газет, часопісаў, устаноў, арганізацый, заводаў, караблёў, марак машын (бяруцца ў двукоссе): часопіс «Бярозка», аўтамабіль «Джылі», хлеб «Водар»;
    Заўвага. Назвы саміх вырабаў, акрамя назваў, што супадаюць з асабовымі і геаграфічнымі назвамі, пішуцца ў двукоссі з малой літары: «атлант» (халадзільнік), «гарызонт» (тэлевізар), а л е: «Спартак» (шакалад), «Палессе» (трыкатаж);
  • аднаслоўныя ўласныя назвы і першае слова ў састаўных назвах знамянальных падзей і дат, перыядаў і эпох, свят: Адраджэнне, Першая (Другая) сусветная вайна; Каляды, Новы год, Дзень ведаў, Вялікая субота (а л е: імперыялістычная вайна, лютаўская рэвалюцыя, кайназойская эра, эпоха феадалізму, залаты век, санітарны дзень);
  • словы або спалучэнні слоў, якія з’яўляюцца афіцыйнымі назвамі асобы па вышэйшых дзяржаўных і рэлігійных пасадах: Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь, Мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі, Папа Рымскі; 
    Заўвага. У неафіцыйным ужыванні словы прэзідэнт, кароль, імператар пішуцца з малой літары: сын каралевы.
  • найменні найвышэйшых бостваў у рэлігійных культах, асабовыя імёны заснавальнікаў рэлігійных вучэнняў, біблейскіх асоб, імёны легендарных і міфічных асоб, уласныя назвы казачных істот і герояў літаратурных твораў, назвы культавых кніг: Бог, Алах, Святая Троіца; Ісус Хрыстос, Буда, Святы Павел; Геркулес, Зеўс; Калабок, Казадзераза; Біблія, Каран.
    Заўвага. З малой літары пішуцца словы бог, гасподзь, алах ва ўстойлівых выразах тыпу бог яго ведае, дай божа, дзякаваць богу, алах з ім, а таксама агульныя назвы ўяўных істот: анёл, муза, лясун, гном, троль і інш.

З вялікай літары пішуцца:

  • усе словы ў назвах дзяржаўных і нацыянальных, ваенных і культурных рэліквій: Крыж Ефрасінні Полацкай, Помнік Перамогі, Курган Славы;
  • усе словы ў поўных назвах ордэнаў, медалёў (акрамя слоў ордэн, медаль, ступень): ордэн Славы І ступені, Георгіеўскі Крыж (а л е: ордэн Дружбы народаў);
  • першае слова ў назвах дзяржаўных сімвалаў, дзяржаўных і міжнародных прэмій, грамат, прызоў і інш.: Дзяржаўны сцяг Рэспублікі Беларусь, Нобелеўская прэмія, Кубак свету.

З вялікай літары пішуцца прыметнікі ва ўласных назвах, калі яны паказваюць прыналежнасць (утвораны пры дапамозе суфіксаў -ев- (-ёв-, -ёў-), -ов- (-ав-, -оў-), -ін- (-ын-) ад уласных імён, мянушак, клічак жывёл) або ўваходзяць у склад сінанімічных назваў са словамі імя, памяці: Купалава паэма, Барсікава міска; Коласаўская прэмія (прэмія імя Якуба Коласа), Танкаўскія чытанні (чытанні, прысвечаныя памяці Максіма Танка) (а л е: коласаўскія мясціны, нёманскія краявіды, сочынскія курорты).

З малой літары пішуцца прыметнікі, утвораныя ад асабовых назваў, якія ўжываюцца ў складзе ўстойлівых спалучэнняў або ў складзе састаўных агульных назваў: геркулесавы слупы, танталавы пакуты, рэнтгенаўскі здымак.

Практыкаванне № 147

Размяркуйце словы (спалучэнні слоў) на групы ў адпаведнасці з праві­ламі правапісу вялікай і малой літар, запішыце. Сфармулюйце правілы правапісу слоў кожнай групы.

Возера Дрывяты, балет «Стварэнне свету», Даўгінаўскі тракт, Вілейскае вадасховішча, Брэсцкі чыгуначны вакзал, Юбілейная плошча, Заходняя Дзвіна, Цэнтральны дом афіцэраў, опера «Сівая легенда», вуліца Зарэчная, фестываль «Чароўны свет мастацтва», Беларуская дзяржаўная філармонія.

Практыкаванне № 148

Спішыце выразы, раскрываючы дужкі. Растлумачце правапіс вялікай і малой літар.

Марыя Складоўская-(К/к)юры, (Б/б)ярэзінскі (Б/б)іясфер­ны (З/з)апаведнік, маёнтак (Т/т)ышкевічаў, (Н/н)алібоцкая (П/п)ушча, (М/м)лечны (Ш/ш)лях, народы (П/п)оўначы, (П/п)алац (М/м)астацтваў, Давыд-(Г/г)арадок, (А/а)рганізацыя (А/а)б’яднаных (Н/н)ацый, (К/к)рывічы, вёска (К/к)рывічы, (М/м)інска-(М/м)ала­дзечанскае (У/ў)звышша, (Б/б)рэсцкі (Д/д)зяржаўны (У/ў)нівер­сітэт (І/і)мя А. С. Пушкіна, (Т/т)улягі, (Д/д)ом (Л/л)ітаратара.

Практыкаванне № 149

Складзіце слоўнікавы дыктант (35—40 слоў), уключыўшы ў яго словы (спалучэнні слоў), якія пішуцца з вялікай або малой літары. Прадыктуйце іх вашаму аднакласніку. Запішыце слоўнікавы дыктант, складзены ім. Выканайце ўзаемаправерку.

Практыкаванне № 149-1

Разгледзьце фотаздымкі будынкаў беларускіх тэатраў. Запішыце іх назвы.

Для даведкі: (Б/б)еларускі (Д/д)зяржаўны (А/а)кадэмічны (М/м)узычны (Т/т)эатр, (Н/н)ацыянальны (А/а)кадэмічны (Д/д)раматычны (Т/т)эатр (І/і)мя (Я/я)куба (К/к)оласа, (Г/г)родзенскі (А/а)бласны (Д/д)раматычны (Т/т)эатр, (Н/н)ацыянальны (А/а)кадэмічны (В/в)ялікі (Т/т)эатр (О/о)перы і (Б/б)алета, (Н/н)ацыянальны (А/а)кадэмічны (Т/т)эатр (І/і)мя (Я/я)нкі (К/к)упалы.

Практыкаванне № 150

Якія тавары беларускай вытворчасці, на вашу думку, ствараюць пазі­тыўны імідж нашай краіны?
Запішыце 6-8 назваў гэтых тавараў.

Практыкаванне № 151

Разгледзьце выявы беларускіх ордэнаў. Суаднясіце іх з інфармацыяй пра тое, за што ўручаюць гэтыя дзяржаўныя ўзнагароды.

• За выключныя заслугi ў кiраваннi войскамi, умацаваннi баявой садружнасцi з замежнымі дзяржавамi, адвагу i самаадданасць, праяўленыя пры абароне Айчыны;
• за нараджэнне i выхаванне пяцярых i больш дзяцей;
• за вялiкiя дасягненнi ў розных сферах дзейнасцi, высокiя вытворчыя паказчыкi, плённую дзяржаўную i грамадскую дзейнасць;
• за значныя поспехi ў галiне нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння, асаблiвыя заслугi ў гуманiтарнай, дабрачыннай дзейнасцi, у справе абароны чалавечай годнасцi i правоў грамадзян, мiласэр­насць i высакародныя ўчынкi;
• за выдатныя дасягненнi ў розных сферах дзейнасцi, мужнасць i адвагу, праяўленыя пры абароне Айчыны, вялiкiя заслугi ў раз­вiццi сувязей памiж Беларуссю i iншымi краiнамi.

 Карыстаючыся прыведзенай інфармацыяй, складзіце і запішыце тэкст на тэму «Ганаровыя дзяржаўныя ўзнагароды».

Практыкаванне № 151-1

Пісьмова перакладзіце тэкст на беларускую мову.

Парк Героев

Парк Героев — особое место для оршанцев. В центре него возведен один их первых в Беларуси курганов в память о погибших в Великой Отечественной войне. Его название — Курган Бессмертия. У подножия уже более пятидесяти лет горит Вечный огонь.

В разные стороны от кургана, словно лучи звезды, расходятся шесть аллей. Пять из них носят имена Героев Советского Союза, освобождавших Оршанщину от немцев. Шестая — это аллея Неизвестного солдата. Она посвящена тысячам воинов, погибших в боях под Оршей (М. Лысенко).

Растлумачце правапіс вялікай літары.
Якія паркі Беларусі прысвечаны падзеям Вялікай Айчыннай вайны?

Практыкаванне № 152

Складзіце і запішыце сказы з прапанаванымі прыметнікамі. Абгрунтуйце іх напісанне.

Гомельскі і гомельскі, Скарынаўскі і скарынаўскі, Дзяржаўны і дзяржаўны, Куляшоўскія і куляшоўскія, Вялікая і вялікая.

Практыкаванне № 153

Устаўце ў фразеалагізмы прапушчаныя кампаненты-прыметнікі, утвораныя ад асабовых назваў, прыведзеных у дужках.
Запішыце.
Устанавіце адпаведнасць паміж фразеалагізмамі і іх значэннямі.

1) (Дамокл) меч
2) (Ахілес) пята
3) (Гордзій) вузел
4) (Аўгій) стайні
5) (Праметэй) агонь		 а) ‘заблытаная справа, складаныя абставіны’
б) ‘незгасальнае імкненне да высакароднай мэ­ты’
в) ‘пастаянная небяспека, неадступная пагроза’
г) ‘найбольш паражальнае месца, слабы бок у каго-небудзь’
д) ‘вельмі забруджанае месца, запушчанае па­мяшканне’

Выканаць заданне >>>

 Раскажыце пра паходжанне аднаго з фразеалагізмаў (на выбар).
Пры неабходнасці выкарыстайце «Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў» І. Я. Лепешава.

Практыкаванне № 154

Прачытайце тэкст. Чаму аўтар сцвярджае, што Беларусь «багата ў чым “першая” і “самая”»?

Мая (Б/б)еларусь! Ты багата ў чым «першая» і «самая».
Твая дачка Ефрасіння (П/п)олацкая — першая святая жанчына ў (С/с)лавянскім свеце.

Першую друкаваную кнігу ва (У/ў)сходняй (Е/е)ўропе выдаў у 1517 годзе (Б/б)еларус Францыск Скарына.

Першую (Е/е)ўрапейскую (К/к)анстытуцыю напісаў па-бела­рус­ку Леў Сапега.
Сучасны друкарскі (К/к)ірылічны шрыфт прыдумаў у 1700 годзе (Б/б)еларус Ілья Капіевіч.

Анастасія (С/с)луцкая — першая (Б/б)еларуска-ваяр, абараніла сваё княства ад (Т/т)атар у XVI стагоддзі.

Першую ў свеце касмічную ракету вынайшаў у 1650 годзе (Б/б)еларус Казімір Семяновіч.

Першая ў свеце жанчына-касманаўт Валянціна Церашкова нарадзілася ў (Б/б)еларусі.

На нашым (П/п)алессі захаваліся самыя вялікія балоты ў (Е/е)ўропе.

Белавежская (П/п)ушча — самы буйным старажытны лес
(Е/е)ўропы.

Нясвіж належаў роду (Р/р)адзівілаў — аднаму з самых багатых у (Е/е)ўропе (Паводле У. Ліпскага).

Спішыце тэкст, раскрываючы дужкі. Растлумачце правапіс вялікай і малой літар.
 Пісьмова дапоўніце тэкст інфармацыяй, якая пацвярджае думку аб тым, што наша краіна «багата ў чым “першая” і “самая”» (У. Ліпскі).

Практыкаванне № 154-1

Выканайце тэставыя заданні.

1. Адзначце прыклады, у якіх на месцы дужак пішацца вялікая літара:
1) (К/к)упалле;
2) (У/у)сходнія славяне;
3) Дзяржаўны (К/к)амерны аркестр Рэспублікі Беларусь;
4) эпоха (А/а)драджэння;
5) паэма «(К/к)урган».

2. Адзначце прыклады, у якіх на месцы дужак пішацца малая літара:
1) Бялыніцкі-(Б/б)іруля;
2) Дом (К/к)ультуры;
3) Міністэрства (І/і)нфармацыі Рэспублікі Реларусь;
4) Дзень (К/к)асманаўтыкі;
5) (М/м)агілёўшчына.

3. Адзначце правільна напісаныя словы (спалучэнні слоў):
1) Папа Рымскі;
2) імпрэсіянізм;
3) Факультэт журналістыкі;
4) Плошча Парыжскай камуны;
5) Дзяржаўны герб Рэспублікі Беларусь.

4. Знайдзіце слова (спалучэнне слоў), у якім дапушчана арфаграфічная памылка, запішыце яго згодна з арфаграфічнай нормай:
1) вадзянік;
2) Савет Рэспублікі;
3) Беларускі нацыянальны тэхнічны ўніверсітэт;
4) Вялікае Княства Літоўскае;
5) караткевічаўскія чытанні.

5. Устанавіце адпаведнасць паміж спалучэннямі слоў і асаблівасцямі іх напісання з вялікай або малой літары.
1) (Д/д)зень (А/а)дчыненых (Д/д)звярэй
2) (П/п)ершая (С/с)усветная (В/в)айна
3) (К/к)анстытуцыя (Р/р)эспублікі (Б/б)еларусь
4) (Д/д)октар (Ф/ф)ілалагічных (Н/н)авук

а) усе словы пішуцца з вялікай літары
б) усе словы пішуцца з малой літары
в) першае слова пішацца з вялікай літары

6. Ад уласнага назоўніка Багушэвіч утварыце прыналежны прыметнік, дапасуйце яго да назоўніка вершы. Запішыце словазлучэнне «прыметнік + назоўнік».