§ 12. Правапіс звонкіх і глухіх, свісцячых і шыпячых зычных

Правіла

Практыкаванне № 104

 Дапоўніце тэкст лінгвістычнага паведамлення. Праілюструйце яго пры­кладамі.

Звонкія зычныя перад глухімі і на канцы слова вымаўляюцца ... . Глухія зычныя перад звонкімі вымаўляюцца ... . Каб праверыць права­піс літар, што абазначаюць звонкія і глухія зычныя гукі, трэба ... .

Шыпячыя зычныя перад свісцячымі вымаўляюцца як ... . Свіс­цячыя зычныя перад шыпячымі вымаўляюцца як ... . Каб праверыць правапіс літар, што абазначаюць шыпячыя і свісцячыя зычныя гукі, трэба ... .

Практыкаванне № 105

Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце яго падзел на абзацы.

Сялянская раскоша

На стале ў гліняных місках парыцца смажаная бульба з мясам. Каля яе — халаднік^с са свежых агуркоў з цыбуляю і кропам. Каўбаса, паляндвіца, кумпяк, сала нарэзаны шчодрай рукой тоўстымі кавалкамі. У дадатак — толькі выняты з клінка* сыр, галушка масла, а каля іх — міска пахкага мёду з сотамі.

Зірнуўшы на ўсю гэту сялянскую раскошу, Кастусь напачатку падумаў, што яго сябар Лявон знарок рыхтаваўся да сустрэчы. Аднак, згадаўшы сваіх бацькоў і руплівых аднавяскоўцаў, успомніў, што на касьбу, жніво і іншыя цяжкія работы, як на свята, заўсёды пакідалі найлепшыя прысмакі (Паводле І. Канановіча).

Чаму на цяжкія работы людзі пакідалі найлепшыя прысмакі?
Пісьмова растлумачце правапіс звонкіх і глухіх зычных у выдзеленых словах.

У з о р: міска — міса.

	НОСЧЫК — НОСЬБІТ
	Нóсчык — рабочы, які пераносіць ручны багаж на вакзале; насільшчык: працаваць носчыкам. Нóсьбіт — той, хто валодае, надзелены чым-небудзь, можа быць выразнікам, прадстаўніком чаго-небудзь: носьбіты мовы.

Практыкаванне № 106

Запішыце словы, выбіраючы з дужак патрэбную літару.

Дока(з/с), ма(г/х)чымасць, абе(т/д), на квета(ч/ц)цы, сто(г/х), ду(ж/ш)кі, газе(т/ч)чык, з’ез(д/т), у бо(ч/ц)цы, бара(дз/ц)ьба, пераво(з/ш)чык, лі(дж/ч)ба, на паду(с/ш)цы, но(з/с)ьбіт, вы­гля(д/т), у спрэ(ч/ц)цы, самалю(б/п)ства, рын(х/г), праба(ч/ц)це, ця(ж/ш)касць, ка(з/с)ьба, возьме(ш/с)ся.

• Зрабіце фанетычны разбор двух слоў, у якіх не супадае колькасць гукаў і літар.

Практыкаванне № 107

Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Абгрунтуйце сваю думку.

Беларусь — наш агульны дом

У Беларусі жывуць прадстаўнікі звыш 140 нацыянальнасцей. Гісторыя адных налічвае шмат стагоддзяў, іншыя прыехалі ў нашу краіну ў мінулым стагоддзі, нехта — у апошнія гады. Прычыны, па якіх усе яны апынуліся ў Беларусі, розныя. Але наша краіна для ўсіх зрабілася другой радзімай, дзе яны вучацца, працуюць, бяруць шлюб, дзе нараджаюцца іх дзеці, дзе знаходзяцца магілы іх продкаў.^сн

Цяжка перадаць словамі пачуцці, якія ахопліваюць чалавека, ка­лі ён далёка ад радзімы сустракае земляка. Спытайце, што яны ад­чуваюць у гэты момант, і вам адкажуць: адразу вее цяплом, перад вачыма ў адзін момант з’яўляюцца родны дом, бацькі, браты, сёстры. Усім хочацца чуць родную мову, успамінаць дарагія сэрцу мясціны. І гэта, мабыць, натхняе людзей на стварэнне свайго нацыянальнага асяродка. З другога боку, гэта дае магчымасць больш грунтоўна расказаць суайчыннікам пра свой народ, гісторыю і культуру сваёй краіны (Паводле Л. Міхальчук).

Выпішыце з тэксту словы з арфаграмамі — звонкімі і глухімі зычнымі. Растлумачце іх напісанне.
 Ці даводзілася вам далёка ад радзімы сустракаць земляка? Раскажыце пра свае пачуцці.

Практыкаванне № 108

Запішыце словазлучэнні па-беларуску.

На тонкой ниточке, купаешься в речке, намажьте на хлеб, на деревянной полочке, вышивка на наволочке, пользуешься фломастерами, вести на верёвочке, держишься за перила, в новой юбочке, дежурить на вышке, благодарить дочку, умножьте на семь, пломбир на палочке, заботишься о кошке, писать при свечке, рисунок на брошке, торопишься на встречу.

Растлумачце правапіс свісцячых і шыпячых зычных.
• Зрабіце сінтаксічны разбор двух словазлучэнняў з рознымі відамі сінтаксічнай сувязі (дапасаванне і кіраванне).

Практыкаванне № 109

Прачытайце афарызмы, растлумачце іх сэнс. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары і раскрываючы дужкі. Растлумачце правапіс зычных.

1. Табе зрабіўся блі(з/с)кім цэлы свет! А ці бліжэйшым стаў табе сусе(д/т)? (Н. Гілевіч). 2. Любоў і ла(д/т) узвышаюць, в..дуць за далягля(д/т). Варожасць і злосць прыніжаюць, адкідваюць наза(д/т) (А. Вярцінскі). 3. У нас добрая спа(д/ч)чына, паболей бы добрых спа(д/ч)ыннікаў^л (М. Стральцоў). 4. Толькі блі(з/с)кіх збліжае ростань. Толькі з блі(з/с)кімі час у згодзе (Н. Мацяш). 5. Б..ла­русу і ў Парыжы сняцца б..лізна бяро(з/с) і сосен ме(дз/ц)ь (П. Панчанка).

Напішыце сачыненне-мініяцюру на тэму аднаго з афарызмаў (тып тэксту — разважанне).

Практыкаванне № 109-1

Выканайце тэставыя заданні.

1. Адзначце словы, у якіх на месцы пропуску пішацца літара з:
1) про..ьба;
2) калы..ка;
3) перака..;
4) блу..ка;
5) ай..берг.

2. Адзначце словы, у якіх на месцы пропуску пішацца літара д:
1) вокла..ка; 
2) вопра..ка;
3) у кле..цы;
4) раз’ез..;
5) зага..чык.

3. Адзначце правільна напісаныя словы:
1) эгзатычны;
2) дзядзька;
3) паўзці;
4) спражка;
5) незабутка.

4. Знайдзіце слова, у якім дапушчана арфаграфічная памылка, запішыце яго згодна з арфаграфічнай нормай:
1) гандбол;
2) экіпаж;
3) анекдот;
4) перавозчык;
5) барадзьбіт.

5. Устанавіце адпаведнасць паміж словамі і прапушчанымі ў іх літарамі.
1) зака..чык
2) хвалюе..ся
3) разно..чык
4) на сце..цы

а) ж
б) ш
в) з
г) с

6. Ад дзеяслова прыходзіць утварыце і запішыце форму 2-й асобы множнага ліку загаднага ладу.