§ 5. Асноўныя якасці культуры маўлення. Правілы маўленчых паводзін. Маўленчы этыкет

Правіла

Практыкаванне № 38

Прачытайце выказванні айчынных вучоных. Вусна раскажыце, чаму пра­вільнасць выступае асновай культуры маўлення.

Маўленне правільнае, калі ў ім няма парушэння арфаэпічных, акцэн­талагічных, словаўтваральных, марфалагічных, сінтаксічных, лек­січ­ных, фразеалагічных, прыказкавых норм. Асноўная ўмова правільнасці маўлення — добрае веданне названых^сл норм літаратур­най мовы, а значыць, і ўмелае валоданне імі (Паводле І. Лепешава).

Унармаванасць — сінонім правільнасці — найважнейшаям ўлас­ці­васць літаратурнай мовы (А. Міхневіч).

Менавіта правільнасць маўлення забяспечвае яго адзінства, агуль­назразумеласць інфармацыі, якая^ф перадаецца і ўспрымаецца. Пра­вільнасць заключаецца ў адпаведнасці маўлення тым законам і правілам, якія дзейнічаюць у мове (Паводле Т. Тамашэвіча).

Правільнасць маўлення — аснова, якая дае магчымасць асобе па­стаянна ўдасканальваць сваё маўленчае майстэрства.^сн Правільнасць маўлення падразумявае строгае захаванне літаратурных норм, мэта­згоднасцьсл выкарыстання тых або іншых моўных адзінак у працэсе зносін (Паводле І. Навасельцавай).

Запішыце выказванне, якое, на вашу думку, найбольш дакладна, поўна акрэслівае правільнасць як асноўную якасць культуры маўлення. Падкрэсліце гра­матычныя асновы, дайце агульную характарыстыку сказам.
• Растлумачце пастаноўку працяжніка ў прыведзеных выказваннях.

Практыкаванне № 39

Прачытайце. Растлумачце выдзеленыя тэрміны.

Арталогія — навука аб правільным маўленні — служыць адной мэце: дапамагчы асэнсаваць факты мовы, падкрэсліць ролю моўцы, навучыць свядома ставіцца да ўласнага маўлення. Тры гэтыя аспекты аналізу ўтвараюць паняцце культура мовы.

Пэўны час выраз «культура мовы» меў і значэнне ‘культура мовы як грамадская з’ява’, і значэнне ‘культура мовы асобнага чалаве­ка — з’ява індывідуальная’. Аднак паняцці мова і маўленне размяжоўваюцца. Параўн.: ням. Sprache i Rede, англ. language i speech, франц. langue i parole, укр. мова і мовлення, руск. язык і речь, польск. język i mova і г. д.

Культура маўлення — гэта ўменне асобы выбіраць з сістэмы мовы тыя сродкі, якія робяць уласнае маўленне з’явай^ф высокай культурысн (А. Міхневіч).

Патлумачце розніцу паміж тэрмінамі мова і маўленне.
Растлумачце выраз з тэксту «свядома ставіцца да ўласнага маўлення». Ці ставіцеся вы свядома да свайго маўлення? Адказ аргументуйце.
• Растлумачце пастаноўку коскі або яе адсутнасць перад злучнікам і ў тэксце прак­тыкавання.
• Запішыце прыклад да правіла «Працяжнік паміж дзейнікам і выказ­нікам».

Практыкаванне № 40

Прачытайце. Запішыце азначэнні асноўных камунікатыўных якасцей маў­лення па-беларуску.

Чистая речь — это речь, в которой отсутствует любая нелитературная лексика: слова-паразиты, грубые, жаргонные, нецензурные выражения и т. д. Эти слова засоряют речь, их чрезмерное употребление говорит о низкой речевой культуре.

Богатство речи связано с активным словарным запасом человека. Чем разнообразнее речь, тем она богаче. Богатая речь отличается многообразием на всех уровнях языка, она под­разумевает и лексическое богатство, и синтаксическое, и интонационное.

Уместность речи — это соответствие высказывания конкретной ситуации. Уместная речь — это такая речь, в которой учитывается, что говорит автор, кому он это говорит, где, когда и как долго (Н. Куз­нецова).

Разгледзьце фотаздымак. Як вы лічыце, развіццю якой з названых каму­нікатыў­ных якасцей маўлення павінны паспрыяць беларускамоўныя білборды? Ці бачылі вы падобныя білборды на вуліцах свайго населенага пункта? Які з іх вам найбольш запомніўся? Чаму?

Практыкаванне № 41

 З дапамогай матэрыялу параграфа падрыхтуйце выказванне на тэму «Асноў­ныя якасці культуры маўлення». Карыстайцеся наступнай схемай.

Практыкаванне № 42

 Перагледзьце (у бібліятэцы або ў электронным варыянце) часопісы «Бе­ла­руская мова і літаратура», «Роднае слова», «Маладосць», «Полымя» за апош­нія гады. Раскажыце пра змест публікацый, прысвечаных культуры беларускага маўлення. Складзіце тэзісы па матэрыялах адной з публікацый (на выбар).

Практыкаванне № 43

 Прачытайце. Растлумачце значэнне прыведзеных паронімаў, запішыце сло­вазлучэнні (сказы) з імі. Як звязана паранімія з дакладнасцю маўлення? Ка­рыстайцеся тлумачальнымі слоўнікамі або «Слоўнікам паронімаў беларус­кай мовы» С. Грабчыкава.

Абагуліць — абагульніць, абанент — абанемент, адрасат — адрасант, беска­рыс­лівы — бескарысны, выхаванец — вы­хавальнік, метэарыт — метэор, моў­ны — маўленчы, падаўжэнне — падваенне, публічны — пуб­лі­цы­стычны, цікавы — цікаўны, чалавечы — чалавечны, частот­ны — часты, эфектны — эфектыўны.

Практыкаванне № 44

Дапоўніце сказы, карыстаючыся словазлучэннямі для даведкі.

1. ... вызначаюць аднастайнае вымаўленне гукаў і іх спалучэн­няў у словах. 2. ... прадугледжваюць правільную пастаноўку націску. 3. ... акрэсліваюць правілы перадачы на пісьме вуснага маўлення (узаконьваюцца ўрадавымі пастановамі). 4. ... патрабуюць правільнага ўжывання слоў ва ўласцівых ім значэннях, засведчаных слоўнікамі, правільнага сэнсавага спалучэння слоў. 5. ... вызначаюць ужыванне фор­м слоў. 6. ... вызначаюць асаблівасці спалучэнняў слоў у слова­злучэннях і сказах. 7. ... забяспечваюць правільнае выкарыстанне моў­ных сродкаў у адпаведнасці са стылем маўлення, зместам, фор­май і мэтай паведамлення, характарам зносін. 8. ... патрабуюць правіль­най расстаноўкі знакаў прыпынку.

Д л я  д а в е д к і: пунктуацыйныя нормы, марфалагічныя нормы, арфа­эпічныя нормы, сінтаксічныя нормы, акцэнталагічныя нормы, арфаграфічныя нормы, стылістычныя нормы, лексічныя нормы.

• Запішыце азначэнні, пабудаваныя як просты ўскладнены сказ. Зрабіце іх сінтаксічны разбор.
Раскажыце, у якіх слоўніках, даведніках зафіксаваны арфаэпічныя, акцэнта­ла­гічныя, арфаграфічныя, лексічныя і марфалагічныя нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

Практыкаванне № 45

Сцісла перакажыце тэкст па-беларуску. Дайце загаловак у адпаведнасці са стылем тэксту.

Языковые нормы не выдумываются учёными. Они отражают закономерные процессы и явления, которые происходят в языке и поддерживаются речевой практикой. К основным источникам языковой нормы относятся произведения писателей-классиков и современных писателей, средства массовой информации, общепринятое современное употребление, данные живого и анкетного опросов, научные исследования учёных-языковедов.

Литературная норма зависит от условий, в которых осуществляется речь. Языковые средства, уместные в одной ситуации (бытовое общение), могут оказаться нелепыми в другой (официально-деловое общение). Норма не делит средства языка на хорошие и плохие, а ука­зывает их коммуникативную целесообразность (Л. Введенская, П. Червинский).

Растлумачце значэнне выдзеленых тэрмінаў.
• Назавіце складаныя сказы ў рускамоўным тэксце.

Практыкаванне № 45-2

Устанавіце адпаведнасць паміж назвамі тропаў і фігур маўлення і іх азначэннямі.

1) эпіфара
2) анафара
3) інверсія
4) антытэза
5) парцэляцыя
6) эліпсіс
7) аксюмаран
8) рытарычнае пытанне
9) градацыя
10) сінтаксічны паралелізм

а) аднолькавы пачатак сказаў, радкоў верша
б) аднолькавае заканчэнне сказаў, радкоў верша
в) супрацьпастаўленне
г) змяненне звычайнага парадку слоў у словазлучэнні або сказе
д) пропуск слова, якое зразумела без кантэксту
е) спалучэнне кантрасных, несумяшчальных паводле сэнсу слоў
ж) аднолькавая пабудова суседніх фраз, сказаў
з) парадак  слоў і выразаў, пры якім інтэнсіўнасць дзеяння або прызнака нарастае або змяншаецца
і) стылістычнае вылучэнне частак, асобных слоў у сказе
к) пытанне, якое не патрабуе адказу

Практыкаванне № 46

Прачытайце. Паразважайце над пытаннямі, сфармуляванымі аўтарам. Свае развагі запішыце на беларускай мове як звязнае выказванне.

Нужна ли вообще новым поколениям культура речи? Некоторые молодые люди утверждают, что классического русского языка для молодёжи не существует, что не нужно следовать литературным нормам. Ряд исследований, проведённых учёными-филологами, касающихся анализа текстов современной литературы и языка СМИ, позволяет сделать вывод о том, как сильно влияние на молодёжь жаргонной лексики. Нужно ли в этих условиях сохранять классический русский язык? Что это — игра или определённая тенденция, которую следует принимать серьёзно?

В своей среде вы, возможно, общаетесь на сленге, но когда приходите в класс, в театр, магазин, вы говорите на том самом русском литературном языке, которому вас учат в школе. И если вы пойдёте на работу или будете поступать в вуз, или поедете в другой город, за­хотите прочитать книгу, посмотреть фильм, — вам нужен будет имен­но тот нормативный язык, который представляется таким скучным и требующим изучения.

Согласны ли вы с тем, что воспитывать языковую культуру необ­хо­димо с детства? Можно ли в детских передачах, фильмах, мульт­филь­мах допускать, чтобы их герои говорили неправильно? Взрослые-то понимают, что сленг в этих передачах употребляется для «смеха и при­кола», но в состоянии ли ребенок определить, что правильно, а что «для смеха»? (По Н. Кузнецовой).

• Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку ў створаным вамі тэксце.

Практыкаванне № 47

Прачытайце тэкст. Пісьмова тэзісна перадайце яго змест, выкарыстоў­ваючы беларускія маўленчыя формулы этыкету.

Маўленчы этыкет — з’ява ўніверсальная, аднак у той жа час кож­ны народ склаў сваю, адмысловую сістэму правіл маўленчых па­водзін.^сн Так, калі ў Расіі пры сустрэчы абменьваюцца пажадан­нем быць здаровым — Здравствуйте!, то ў Германіі, згодна з этыкетам, да 12 гадзін дня жадаюць добрай раніцы, з 12 да 17 — добрага дня, а далей — добрага вечара, але могуць абмежавацца і звычайным прывітаннем. У большасці еўрапейскіх краін і ў Амерыцы прывітанне ўтрымлівае пытанне: Як справы? У адказ атрымліваюць: Добра ці Нармальна, а затым задаецца аналагічнае сустрэчнае пытанне, пры гэтым не прынята адказваць, што справы дрэнныя. Беларусы ўжываюць наступныя прывітанні і развітанні: Дзень добры!, Добры вечар!, Дабранач! (апошняе выкарыстоўваецца і як развітанне на ноч, і як пажаданне, аналагічнае рускаму Спокойной ночи!), Добрага ранку!, Да пабачэння! (пры жаданні новай сустрэчы), Бывай(це)! (руск. Прощай(те)!), Бывай здароў! (Здаровенька!), Будзь(ма)! (у любой сітуацыі), Жадаю (зычу) усяго найлепшага!

У нашай краіне, у сітуацыі руска-беларускага двухмоўя, трэба ў аднолькавай ступені валодаць як беларускімі, так і рускімі этыкет­нымі маўленчымі нормамі. Пры гэтым неабходна ўлічваць, што аднолькавыя камунікатыўныя намеры ў рускай і беларускай мовах могуць выражацца па-рознаму. Напрыклад, беларуск. Дазвольце пазнаёміць Вас з... і руск. Позвольте представить Вам... (знаёмства); беларуск. Зрабіце ласку і руск. Сделайте одолжение (як спроба звярнуць увагу); беларуск. Сардэчна запрашаем і руск. Добро пожаловать (прывітанне-запрашэнне); беларуск. Так, безумоўна і руск. Да, конечно (згода); беларуск. Вельмі ўдзячны, Шчыра дзякую Вам і руск. Большое спасибо, Искрен­не благодарю Вас (падзяка); беларуск. На жаль, Вы памыляецеся (Вы не маеце рацыі) і руск. К сожалению, вы ошибаетесь (Вы не пра­вы) (нязгода) (І. Навасельцава).

Чаму, на вашу думку, на пытанне «Як справы?» звычайна адказваюць: «Доб­ра», «Нармальна»?
• Выпішыце з тэксту прыклады, што ілюструюць арфаграму «Правапіс су­фік­саў дзеясловаў».
 Падбярыце і запішыце сінонімы да прыметнікаў з першага сказа. Рас­тлу­мачце, чаму не варта шукаць сінонімы да слова маўленчы. Зрабіце мар­фа­ла­гічны разбор аднаго з прыметнікаў.

Практыкаванне № 48

Прачытайце віншаванні з нагоды юбілею часопіса «Роднае слова». Пра­са­чыце, як праз віншавальны тэкст выяўляецца моўная асоба, яе творчасць, далікатнасць, арыгінальнасць, духоўнасць.

Шчыра, па-сяброўску зычым Вам натхнення і ра­дасці, светлай любові, плённай працы і вернай службы на карысць Беларусі, роднай зямлі. Няхай і наступныя гады прынясуць нам усім^м жаданае ўзаемаразуменне і азораць ім далейшы шлях да міру і згоды.^сн

***

Да такой прыгожай даты хочацца знайсці незвычайныя словы. Дзякуй за тое, што побач з Вамі зноў і зноў зачароўваешся^ф родным словам. Спадзя­ёмсяс, што яшчэ доўгія гады мы будзем мець магчымасць вучыцца ў Вас любові да роднага слова.

***

Нам дарагі Ваш шчыры і добры талент служыць Слову, людзям.^сн Не стамляйцеся быць чалавечнымі!

 Падрыхтуйце тэкст віншавальнай паштоўкі ў дзень нараджэння для маці (бацькі, бабулі, дзядулі, сястрычкі, браціка). Знайдзіце дарагія, кранальныя словы, пастарайцеся выказаць сваю любоў і пяшчоту да родных людзей.

Практыкаванне № 49

Прачытайце. Раскажыце пра структуру віншавальнага тэксту. Ці варта, на вашу думку, адступаць ад прапанаванай структуры віншавання? Ці пера­шкаджае аўтару ўстойлівасць формул выявіць сваю арыгінальнасць, творчасць?

Віншаванне складаецца з некалькіх абавязковых частак: (1) пры­вітальная формула, (2) віншавальная частка, (3) пажадальная частка, (4) подпіс.

Віншавальная частка, як правіла, утрымлівае тры кампаненты: адрасант — адрасат — падстава (матыў віншавання). Кожны з кампанентаў мадэлі можа апускацца ў канкрэтнай сітуацыі маўленчых зносін. Параўнаем: Віншую Вас (цябе) з Новым годам (са святам(і), з блізкімі святамі)! Віншую Вас (цябе)! Віншую са свя­там! Віншую! Мае віншаванні!

Пажадальная частка віншавання таксама складаецца з трох кам­панентаў: адрасант — адрасат — змест пажадання. Найбольш прадуктыўныя ў сучаснай маўленчай практыцы наступныя формулы:

Найлепшыя святочныя пажаданні! Самыя добрыя пажадан­ні здароўя, настрою, плёну! Шчаслівага свята! Вясёлых, здаровых і шчаслівых свят і ўсяго новага года! Усяго самага добрага, радаснага і светлага! Добрага здароўя! Сямейнага дабрабыту! Здзяйснення ўсіх жаданняў, мар, спадзяванняў, планаў! Спакою! Дабра! Кветак! Кахання! Радасці! Усмешак! Хай Новы год будзе лепшы, прынясе шмат радасці! Хай Новы год прынясе Вам новыя надзеі і спаўненне ўсіх мар! Няхай Вас заўсёды акружаюць блізкія і любімыя людзі! (Паводле С. Важніка).

Запішыце маўленчыя формулы, якія вам хацелася б скарыстаць у вінша­вальнай і пажадальнай частках.
 Складзіце тэкст віншавальнай паштоўкі родным (блізкім, знаёмым) да свя­та, якое найбольш шануецца ў вашай сям’і.

Практыкаванне № 50

 Прачытайце. Запішыце прыказкі, якіх вы раней не чулі. Раскажыце, якія пра­вілы маўленчага этыкету адлюстраваны ў народных выслоўях. З дапамогай якіх моўных сродкаў ствараецца сітуацыя далікатнасці, ветлівасці, уважлівасці да суразмоўцы?

1. Без’языкага за адваката не бяруць. 2. Выказанага слова да губы не вернеш. 3. Добрая слава ў кошыку ляжыць, а благая па дарожцы бяжыць. 4. За доўгі язык не пахваляць. 5. Конь вырвецца — дагоніш і зловіш, а слова вырвецца — не зловіш. 6. Рана загоіцца, а злое сло­ва — ніколі. 7. Слухай многа, а гавары мала. 8. Дрэннае слова і са­лодкім мёдам не заясі.