§ 3. Тэкст, прыметы тэксту: сэнсавая цэласнасць і тэматычнае адзінства, разгорнутасць, паслядоўнасць, звязнасць, завершанасць тэксту (паўтарэнне і сістэматызацыя вывучанага)

Практыкаванне 24

Тэкст (ад лац. textus — тканіна, сувязь, пабудова) — звязнае і адносна завершанае выказванне на пэўную тэму, якое складаецца з групы сказаў, аб’яднаных сэнсам і граматычна.

Тэкст належыць як да моўнай сістэмы, так і да камунікатыўнай. Таму, з аднаго боку, ён характарызуецца, як і кожная моўная адзінка, на граматыка-семантычным узроўні (спосабы і сродкі сувязі, структу­ра), а з другога — залежыць ад канкрэтнай сітуацыі маўлення, на­кі­раваны на вырашэнне пэўнай камунікатыўнай задачы (абмен дум­камі, паведамленне, уздзеянне).

Устанавіце адпаведнасць паміж асноўнымі прыметамі тэксту і іх характа­рыстыкамі (запішыце лічбы і літары, напрыклад, 1Б). Раскажыце аб прыметах тэксту.

Практыкаванне 25

Прачытайце. Дакажыце, што перад вамі тэкст, вызначыўшы яго асноўныя прыметы.

Маўчанне — золата

Пустаслоўе — гэта грэшная справа, якая вядзе да ліха.

Напэўна, вы заўважалі, што адны людзі гавораць больш, а другія менш. Між тым, аматар пагаварыць нярэдка аказваецца не надта ра­зумным, і добра, калі здараецца, што гэта не так.

А людзі разумныя, як правіла, нешматслоўныя. Мудры чалавек заўжды застаецца гаспадаром свайго языка і «развязвае» яго толькі тады, калі сам гэтага захоча, калі яму сапраўды ёсць што сказаць іншым. А вось у чалавека балбатлівага, як народ заўважыў, язык спрытнейшы за розум. Балбатун шмат чаго можа наплесці на шкоду і сабе, і каму заўгодна. Ён калі не знаходзіць лепшага матэрыялу для свайго несупыннага балбатання, то вярзе абы-што на знаёмых і сяброў, выплёсквае свае і іх таямніцы, а разам з тым — і выдумкі, і розную хлусню...

Вось таму маўчанне — гэта золата. Прыродна гаваркі^с чала­век павінен старацца, каб хоць палову часу свайго маўлення выка­рыстоўваць для роздуму. Тады ўсім будзе цікавей і лепш.

З іншага боку, не варта быць і залішне маўклівым. Тых, хто замаласл гаворыць, называюць скептычна маўчатолагамі. Гэта значыць, выказваюць падазрэнне, што яны такім чынам імкнуцца выглядаць надта разумнымі ды важнымі. Мы ад прыроды атрымалі дзівосны дар маўлення. Прычым толькі мы, людзі. Таму нядобра, калі сваім упартым маўчаннем набліжаемся да істот, якія гэтага дару не маюць. Хто без патрэбы маўчыць, той нібыта адмаўляецца ад сяброўства з навакольным светам. А гэта нядобра (Паводле М. Булатавіч).

 Як аўтар абгрунтоўвае думку, што «маўчанне — золата»?
Прывядзіце прыклады ўстойлівых выразаў (фразеалагізмаў) з тэксту. Растлумачце іх. Як вы разумееце сэнс прыказкі «Слова — серабро, а маўчанне — золата»?
• Прывядзіце з тэксту прыклады прыслоўяў у форме пэўнай ступені параўнан­ня. Абгрунтуйце сваё меркаванне.
 Уявіце, што вы сталі сведкам якой-небудзь непрыгляднай падзеі, парушэння правіл грамадскага парадку або правоў чалавека. Ці можна ў такіх выпадках прытрымлівацца народнай мудрасці «маўчанне — золата»? Калі, на вашу думку, маўчанне — золата, а калі гэта не так?

Практыкаванне 26

Прачытайце верш. Сфармулюйце яго тэму і асноўную думку. Што пера­дае загаловак: тэму ці асноўную думку?

Наконт серабра і золата

Б’е пад рабро
Прыказка молатам: 
Слова — серабро, 
Маўчанне — золата! 

А ці не наадварот
У любую пару:
Замкнёны рот —
Памінкі серабру!..

Ваюй за дабро,
І станеш волатамл:
Маўчанне — серабро,
Слова — золата!..
А. Лойка.

Як аўтар пераасэнсоўвае прыказку і чым абгрунтоўвае сваю думку? Ці згодны вы з ім?

Практыкаванне 27

Размясціце сказы так, каб атрымаўся тэкст. Запішыце яго.

Вярбовы парастак
(японская народная казка)

Паклікаў ён слугу і сказаў: «Даглядай добра парастак, сачы, каб су­седскія^ф дзеці яго не вырвалі». Але трэба было яму на тыдзень з’ехаць. Гаспадар пасадзіў вярбовы парастак, паліваў яго кожны дзень. «Доб­ра», — адказаў слуга.
Праз тыдзень гаспадар вярнуўся. Парастак быў зусім вялы. «Я з па­растка вачэй не зводзіў, — адказаў яму слуга. — З ранку да самага вечара глядзеў на яго. А калі цямнела, вырываў, заносіў у дом і за­чы­няў у шуфлядзе». «Ты не паліваў яго?» — раззлаваўся гаспадар.

Якая з прыведзеных прыказак, з вашага пункту гледжання, найбольш дакладна перадае асноўную думку тэксту? Абгрунтуйце сваё меркаванне.
1. Што галава, то і розум.
2. З-за дурной галавы нагам няма спакою.
3. Людзей слухай, а свой розум май.
4. Усё знай, ды не ўсё бай.
Вызначце спосаб сувязі сказаў у тэксце казкі пра парастак. Ахарактарызуйце сродкі сувязі, якія дазволілі вам правільна размясціць сказы.
 Раскажыце (пры неабходнасці карыстаючыся схемай) пра спосабы і сродкі сувязі сказаў у тэксце.

Практыкаванне 28

Прачытайце. Ці можна назваць прыведзеныя сказы тэкстам? Сваю думку абгрунтуйце.

Наступіла зіма. Яна ў гэтым годзе прыйшла разам з яркім сон­цам і цёплым ветрам. Вецер мацнеў, ён шкуматаў людзей за вопратку, зрываў з галоў шапкі і капелюшы. Капелюшы розных памераў і фасонаў можна набыць на другім паверсе самага вялікага ў гора­дзе магазіна галаўных убораў. Яны маюць розны колер, памер і выкары­стоўваюцца для прафілактыкі захворванняў вуха, горла, носа. Гэтыя органы пачуццяў перадаюць стаўленне людзей адзін да аднаго, а таксама да навакольнага свету. «Свет не без добрых людзей», — сцвярджае народная мудрасць.

Практыкаванне 29

Прачытайце назву пісьмовага выказвання. Як вы думаеце, пра што пойдзе ў ім размова? Што перадае загаловак: тэму ці асноўную думку?
Прачытайце само выказванне. Вызначце, якая з прымет тэксту ў ім ад­cутнічае. Абгрунтуйце сваю думку.

Вышыня

Мяркуючы па ўспамінах маці, мне ішоў ча(ц/т)вёрты год. Я цяжка перахварэў на адзёр*. Калі ачуняў, м..не выпусцілі з хаты ў двор.

Узлезці па баране можна вунь куды — па(т/д) самую страху хлява. Пале(з/с). А барана, як жывая, адарвалася ад сцяны і кульнулася з верхалазам у снег. Не ўдарыўся. Але як выле(з/с)ці (з)пад бараны? Клікаць на дапамогу? Не. Ёсць жа і ў малога гонар! Ды і баяўся. Доб­ра, калі выйдзе маці ці бабуля. А калі дзед Міначка?

Каля хлява стаяла барана зубамі да сц..ны. Але якая ж добрая лесвіца! І якая вышыня! А ўсіх нас не толькі ў маленстве, але і ў сталым (у/ў)зросце цягне ў вышыню — (у/ў)неба. (Не/ня)дарэмна людзі пал..целі ў космас.

Доўга я грэбаўся ў снезе — выбіраўся (з)пад бараны. Выбраўся. Сам. І ад таго адчуў сябе пераможцам, героем, як бы за колькі хвілін падрос. І вынес перакананне: калі добра пастарацца, то можна і самому выбрацца з бяды.^сн Невялікай. Але калі бяда вялікая, то кліч на падмогу людзей. Людзі памогуць.

Стаяла снежная зіма. Здаецца, што ў маленстве ўсе зімы былі снежныя. Дзень быў сонечны. Снег іскрыўся, сляпіў вочы. І ўвесь свет пасля хваробы ўяўляўся абноўленым, прыгажэйшым. Але чым заняцца малому? (Паводле І. Шамякіна).

Аднавіце вусна паслядоўнасць частак выказвання, каб атрымаўся тэкст. За­пішыце тую частку, якая адпавядае малюнку. Раскрыйце дужкі, устаўце прапу­шчаныя літары. Абгрунтуйце іншыя напісанні слоў у тэксце.

Практыкаванне 30

 Прачытайце. Дапоўніце выказванне, каб яно адпавядала ўсім прыметам тэксту.

Рэдкі чалавек цалкам задаволены сваёй знешнасцю. Камусьці не падабаецца колер валасоў ці скуры, а кагосьці раздражняюць вяс­нуш­кі ці кудзеркі*. Нехта лічыць, што яму ці ёй трэба неадкладна па­худзець...