§ 15-1. Рэлігія ў гісторыі славян

1. Язычніцтва

Першыя пісьмовыя крыніцы характарызуюць славян як язычнікаў. Яны вызнавалі політэізм — пакланяліся сілам прыроды, верылі ў мноства розных духаў і багоў, ушаноўвалі іх.

Навукоўцы вельмі мала ведаюць пра бостваў і вераванні ўсходніх славян у найстаражытны перыяд. Гэта тлумачыцца многімі фактарамі, і перш за ўсё — адсутнасцю ў гэтых народаў у той час ўласнай пісьменнасці. Славян досыць падрабязна апісваюць візантыйскія гісторыкі, нямецкія храністы, арабскія гандляры. Але яны расказвалі толькі самае цікавае для сябе, таму такія аповеды фрагментарныя.

Славянская язычніцкая рэлігія фарміравалася на працягу доўгага перыяду ва ўзаемадзеянні з міфалогіяй і рэлігіяй суседніх народаў. Уяўленні язычнікаў-славян маюць агульныя рысы з міфалогіяй іранамоўных качэўнікаў прычарнаморскіх стэпаў — скіфаў, а таксама з міфалогіяй і рэлігіяй ваяўнічых германцаў і кельтаў, суседніх плямён балтаў.

Адным з першых аповедаў пра рэлігію старажытных славян з'яўляецца апісанне візантыйскага гісторыка Пракопія Кесарыйскага, зробленае ў VI ст.

Часцей за ўсё славяне маліліся на прыродзе: у гаях, каля крыніц, на пагорках. Для пакланення багам яны не будавалі храмаў. Язычніцкія абрады праводзіліся ў капішчах (месцах пакланення), дзе звычайна ўсталёўвалі ідалаў, зробленых з дрэва або каменя, якія ўвасаблялі багоў. Капішчы ўзнікалі ля крынiц, у лясах, а з часам з'явіліся і ў славянскіх гарадах. Рэлігійныя абрады праводзілі жрацы — вешчуны, часта ў ролі жрацоў выступалі князі.

Згодна з уяўленнямі старажытных славян, увесь свет быў населены рознымі духамі. Побач з чалавекам «жылі» прыхільныя да яго духі: у хаце — дамавік, у полі — палявік, у лазні — лазеннік і г. д. Але калі славянін аддаляўся ад дома, ён сустракаўся з усё больш непрыязнымі духамі: у лесе падарожніка падсцерагалі лесуны і кікімары, каля вады — вадзяныя і русалкі, а ноччу маглі нападаць начніцы. Славянін павінен быў ведаць, як правільна «абараняцца» ад злых духаў, і насіў розныя абярэгі, а вопратку і дамы ўпрыгожваў малюнкамі, напрыклад, у выглядзе сонца, якія служылі своеасаблівай абаронай.

Славянскія боствы ўяўляліся людзям як моцныя або слабыя, добрыя або каварныя, галоўныя або другарадныя. На аснове гэтых уяўленняў фарміравалася мадэль паводзін: неабходна было заручыцца падтрымкай магутнага бога, які можа аслабіць негатыўны ўплыў другога, варожага або чужога.

Кожнае племя ўшаноўвала сваіх багоў. Гэта было адным з фактараў захавання палітычнай раз'яднанасці славян. Таму стварэнне першых дзяржаў непазбежна запатрабавала рэлігійных пераўтварэнняў.

Аўтар «Аповесці мінулых гадоў» падрабязна апісаў рэлігійную рэформу 980 г., праведзеную кіеўскім князем Уладзімірам, які хацеў стварыць адзіны для ўсёй Русі пантэон язычніцкіх багоў.

Галоўным богам быў прызнаны Пярун. Ён вядомы ва ўсіх славян. Гэта страшны, але справядлівы бог грому і маланкі. У беларускай мове слова «пярун» азначае «гром», гэта сведчыць аб тым, што імя бажаства пайшло ад самой прыроднай з'явы. Пракопій Кесарыйскі, мяркуючы па ўсім, менавіта Перуна называў «творцам маланак, уладаром над усімі». Пры стварэнні дзяржавы вобраз гэтага бога набыў яшчэ і сацыяльнае значэнне: Пярун стаў лічыцца заступнікам князя і дружыны. Гэта знайшло адлюстраванне ў тым, што драўляная статуя Перуна, упрыгожаная золатам і срэбрам, была пастаўлена на ўзгорку побач з церамам-палацам князя Уладзіміра.

Побач з ракой Днепр у гандлёва-рамесным пасадзе стаяла статуя яшчэ аднаго шанаванага ўсімі славянамі боства — Вялеса, бога жывёлы і ўрадлівасці. Гэта сведчыць аб тым, што яго вобраз таксама надзяляўся сацыяльным значэннем: Вялес быў боствам, якому пакланяліся, хутчэй за ўсё, простыя людзі.

Буйны́м рэлігійным язычніцкім цэнтрам у славян стаў храм бога Святавіта на мысе Аркона вострава Руян (Руга), цяпер гэта востраў Руген у Германіі. Святавіт шанаваўся ўсімі плямёнамі славян, што рассяліліся па рацэ Лабе (Эльбе). Яму рабілі багатыя прынашэнні. Абараняючы Святавіта і сваю зямлю, палабскія славяне доўга змагаліся са Свяшчэннай Рымскай імперыяй і супрацьстаялі нямецкаму ўварванню, аднак пацярпелі паражэнне, і храм быў знішчаны, а насельніцтва прыняло хрысціянства.

З прыходам хрысціянства паганскія вераванні славян захаваліся ў культурных і каляндарных святах, традыцыях. У гонар летняга сонцастаяння славяне працягваюць адзначаць Купальскую ноч, якая да гэтага часу лічыцца самым шчаслівым часам, напоўненым цудамі. У час зімовага сонцастаяння ўсе славянскія народы святкуюць Каляды, калі вясёлымі абрадамі імкнуцца адагнаць варожыя сілы і зноў «павярнуць сонца на лета». Вельмі шмат язычніцкіх уяўленняў захавалася ў фальклорных творах: казках, былінах, легендах і паданнях.

2. Прыняцце і распаўсюджванне хрысціянства

Распаўсюджванне хрысціянства ў славян праходзіла вельмі нераўнамерна, новую рэлігію прымалі не заўсёды добраахвотна. Адзінабожжа не адпавядала славянскаму светаўспрыманню. Доўгі час, часам нават пасля хрышчэння, насельніцтва захоўвала веру ў язычніцкіх багоў. Аднак з часам хрысціянства зацвердзілася як асноўная рэлігія славян.

У прыняцці хрысціянства ў першую чаргу былі зацікаўлены кіроўныя колы. Бо яно давала тэарэтычнае абгрунтаванне ўлады князя, а таксама дазваляла падпарадкаваць грамадства ва ўмовах фарміравання дзяржаўных адносін. Важную ролю храсціянства адыгрывала і ў павышэнні міжнароднага статусу дзяржавы.

Прымаючы новую рэлігію, славянскія кіраўнікі імкнуліся да таго, каб іх дзяржавы не апынуліся ў залежнасці ад суседніх магутных хрысціянскіх дзяржаў: Каралінгскай імперыі, Свяшчэннай Рымскай імперыі, Візантыі. Не выпадкова ва ўсіх вядомых славянскіх крыніцах падкрэсліваецца прыняцце новай веры паводле ўласнага свабоднага выбару. Акрамя таго, князі імкнуліся дамагчыся асаблівай самастойнасці царкоўнай арганізацыі для сваіх уладанняў.

Раней за іншыя падвергліся хрысціянізацыі тэрыторыі, што знаходзіліся ў суседстве з Візантыяй. Першыя звесткі аб прыняцці славянамі хрысціянства адносяцца да другой паловы VII ст. Гаворка ідзе пра з'яўленне на тэрыторыі рассялення паўднёвых славян хрысціянскіх місіянераў. Аднак казаць пра пераход славян у новую рэлігію ў поўнай меры можна толькі ў IX—X стст. Яны прымалі хрысціянства з Візантыі і Рыма.

Вырашальную ролю ў распаўсюджванні хрысціянства адыграла місія двух візантыйскіх манахаў з горада Салунь (сучасныя Салонікі) — Кірылы і Мяфодзія, якіх называюць «апосталамі славян». Распрацаваная імі пісьменнасць спрыяла яднанню культуры ўсіх славянскіх народаў.

У 831 г. хрысціліся правіцелі і народ Вялікай Маравіі. Сюды і накіравалася перш за ўсё місія Кірылы і Мяфодзія. З гэтага часу хрысціянства замацавалася на землях Чэхіі. У 864 г. хрысціянства было прынята ў Першым Балгарскім царстве. У 966 г. польскі князь Мешка быў ахрышчаны, што паклала пачатак хрысціянізацыі польскіх земляў. Таксама і кіеўскі князь Уладзімір вырашыў рэзка памяняць рэлігійную палітыку і ў 988 г. прыняў хрысціянства з Канстанцінопаля. З прыняццем новай рэлігіі славянскія правіцелі ўраўняліся ў статусе з еўрапейскімі манархамі, што спрыяла ўмацаванню іх дзяржаў.

3. Царква ў сістэме дзяржаўнага кіравання

Царква атрымала ад славянскіх князёў немалыя зямельныя ўладанні, правіцелі падтрымлівалі яе фінансава, будавалі храмы і манастыры. Гэта спрыяла росту яе ўплыву. На землях, што належалі царкве, выкарыстоўвалі працу залежных сялян. Царкоўная дзесяціна і паднашэнні спрыялі назапашванню грашовых багаццяў. Вельмі часта царква ўдзельнічала ў вырашэнні палітычных пытанняў. Напрыклад, падчас міжусобіц менавіта яна спрыяла ўмацаванню стабільнасці краіны, удзельнічала ў прымірэнні варагуючых бакоў. Праз духавенства правіцелі маглі ўплываць на насельніцтва і на яго настроі, таму яны былі зацікаўлены ў падтрымцы з боку царквы.

Аднак кіраўнікі славянскіх дзяржаў баяліся, што менавіта праз царкву можна будзе ўплываць на палітыку, бо хрысціянства было прынята з Рыма ці Візантыі. На чале створаных біскупстваў знаходзіліся прадстаўнікі духавенства, якія былі прысланыя і падпарадкоўваліся непасрэдна Рыму або Канстанцінопалю. Па гэтай прычыне князі імкнуліся зрабіць так, каб царкву ўзначальвалі прадстаўнікі мясцовага духавенства, якія б улічвалі інтарэсы сваёй краіны і народа.

Заснаванне біскупстваў і архібіскупстваў у славянскіх краінах адыгрывала важную ролю ў распаўсюджванні новай рэлігіі. Яно значна падымала прэстыж самой дзяржавы і дазваляла мясцовым князям праводзіць больш незалежную палітыку, асабліва тады, калі на чале біскупстваў сталі мясцовыя святары. Ужо ў 870 г. царква Балгарыі стала самастойнай, аднак пасля падзення Першага Балгарскага царства гэтая самастойнасць была ліквідаваная. Каля 1000 г. уласнае архібіскупства з’явілася ў Польшчы. У пачатку XIII ст. Сербія атрымала царкоўную аўтакефалію — права на самакіраванне. А ў 1346 годзе цар Стэфан Душан абвясціў сербскую патрыярхію. Гэта азначала з'яўленне новай самастойнай праваслаўнай царквы. Стварэнне ўласных славянскіх цэркваў спрыяла стабільнасці саміх дзяржаў.

Царква Кіеўскай Русі доўгі час упраўлялася з Канстанцінопаля, адкуль у асноўным і дасылалі мітрапалітаў. Пасля мангольскага нашэсця ўплыў Кіева рэзка аслаб, і ён перастаў быць бяспечным. Мітрапаліты пераехалі ва Уладзімір, а затым у Маскву. У 1448 г. царква Маскоўскай дзяржавы на саборы абрала ўласнага мітрапаліта, тым самым заявіўшы аб сваёй самастойнасці. Карыстаючыся слабасцю Візантыі, сабор у Маскве прыняў гэтае рашэнне не звяртаючыся да Канстанцінопальскага патрыярха. У 1589 г рускае духавенства абвясціла Маскоўскага мітрапаліта патрыярхам (зноў без згоды Канстанцінопальскага патрыярха).

Паміж Рымам і Канстанцінопалем увесь час ішла барацьба за рэлігійны ўплыў на славянскіх землях. Таму адна частка славян пасля расколу царквы ў 1054 г. на каталіцкую і праваслаўную засталася пад рэлігійным кіраўніцтвам Рыма (Польшча, Чэхія, Харватыя і інш.), другая — Канстанцінопаля (Балгарыя, Сербія, Русь).

Варта адзначыць, што царква зрабіла ўнёсак у станаўленне заканадаўства славянскіх дзяржаў. Яна знаходзіла абгрунтаванне сацыяльнай структуры грамадства, якая складвалася. Больш за тое, ва ўмовах феадальнай раздробленасці яна стала адным з фактараў аб'яднання, бо насельніцтва ў большасці сваёй вызнавала адзінае веравучэнне, было звязана з мясцовай царквой.

4. Уплыў рэлігіі на развіццё культуры

Прыняцце хрысціянства спрыяла далучэнню славян да традыцый заходнееўрапейскай і візантыйскай цывілізацый. Яно кардынальна мяняла асновы і традыцыі грамадства. Скасоўваючы Адкідаючы звычаі, звязаныя з язычніцтвам, хрысціянства патрабавала захавання строгіх маральных прынцыпаў. Разам з тым яно адчула на сабе ўплыў некаторых мясцовых традыцый і культаў.

Рэлігія садзейнічала ўмацаванню княжацкай улады, фарміраванню сістэмы феадальных адносін. Цяпер улада князя разглядалася як асвечаная Богам. Хрысціянізацыя вяла і да ўмацавання міжнародных пазіцый дзяржавы. Прыняўшы новую рэлігію, славянскія правіцелі былі пастаўлены ў адзін ранг з манархамі Еўропы, а славянскія краіны сталі паўнапраўнымі ўдзельнікамі палітычных працэсаў. Як і ў іншых хрысціянскіх дзяржавах, царква тут стала адыгрываць важную ролю ў гаспадарчым і палітычным жыцці.

З прыняццем хрысціянства пачала пашырацца граматнасць. У якасці мовы набажэнства выкарыстоўвалася царкоўнаславянская мова з пісьменнасцю, створанай Кірылам і Мяфодзіем. Пасля лацінскай і грэчаскай славянская мова стала трэцяй у Еўропе, на якой афіцыйна дазвалялася весці богаслужэнне хрысціянам.

Не менш важную ролю хрысціянскія традыцыі адыгралі ў развіцці архітэктуры і жывапісу. Пабудаваныя манастыры сталі цэнтрамі мясцовай культуры. У іх пісалі і перапісвалі кнігі, стваралі кніжныя мініяцюры. Пры іх фарміраваліся літаратурныя школы славянскіх народаў.

Варта адзначыць, што да XII ст. уплыў царквы на грамадства стаў вельмі значным. У перыяд раздробленасці духоўная ўлада царквы не аспрэчвалася мясцовымі князямі. Гэта сведчыла пра моцныя пазіцыі царквы ў грамадстве і пра тое, што яна аб'ядноўвала насельніцтва.

Пераход славян ад язычніцтва да хрысціянства адбываўся на працягу доўгага часу. У прыняцці хрысціянства была зацікаўлена кіроўная вярхушка, таму што яно давала абгрунтаванне ўлады вялікага князя і дазваляла выбудаваць сістэму падпарадкавання ў грамадстве. Прыняцце хрысціянства з Рыма ці Візантыі таксама вяло да павышэння міжнароднага статусу дзяржавы і паслаблення залежнасці ад суседніх магутных хрысціянскіх краін. З цягам часу роля духавенства ў грамадскім і палітычным жыцці ўзрастала. У перыяд палітычнай раздробленасці царква выступіла адным з фактараў аб'яднання насельніцтва. Прыняцце хрысціянства спрыяла далучэнню славян да еўрапейскай і візантыйскай культуры.

Пытанні

1. Ахарактарызуйце язычніцтва славян, выкарыстоўваючы схему ў першым пункце параграфа.

2. Назавіце агульныя і розныя рысы славянскага язычніцтва і рэлігіі старажытных грэкаў.

3. Растлумачце, чаму даследчыкі лічаць, што наяўнасць у кожнага славянскага племені сваіх шанаваных багоў спрыяла палітычнаму раз’яднанню.

4. Якім чынам праходзіў працэс прыняцця хрысціянства ў славянскіх дзяржавах? Ці былі агульныя прычыны для прыняцця новай веры ў славян?

5. Якое месца займала царква ў сістэме дзяржаўнага кіравання?

6. Што змянілася ў жыцці славян з прыняццем хрысціянства? Якім чынам?

7. Правядзіце гістарычнае даследаванне «Язычніцкія традыцыі і абрады ўсходніх славян (па матывах беларускіх (рускіх, украінскіх) казак)».