§ 14. Эканоміка і грамадства славян у перыяд Сярэднявечча

1. Асноўныя гаспадарчыя заняткі

Вялікая тэрыторыя рассялення славян, розныя прыродныя ўмовы абумовілі спецыфіку іх гаспадарчай дзейнасці. У старажытнасці славянскія плямёны пераважна мясціліся ў лясных рэгіёнах, таму асновай гаспадаркі доўгі час былі падсечна-­агнявое земляробства, жывёлагадоўля, паляванне і збіральніцтва. Да канца Сярэднявечча асноўнымі заняткамі ўсіх славян былі земляробства, садоўніцтва, паляванне, рыбалоўства, бортніцтва. Ужо ў VII–VIII стст. у славян пачала развівацца рамесная вытворчасць.

Славяне вырошчвалі проса, пшаніцу, ячмень, жыта. На поўдні культывавалі таксама грэчку. Рэпа, капуста, цыбуля і часнок, бабовыя, у тым ліку гарох, былі асноўнымі культурамі ў раслінаводстве. Улюбёнымі пладовымі дрэвамі былі яблыні і вішні. Адзенне выраблялі з лёну, таму яго вырошчвалі заўсёды шмат. Славяне часта займаліся пчалярствам, бо мёд быў адной з найважнейшых крыніц цукру. Актыўна разводзілі свой­скую жывёлу: кароў, коз, коней, свіней. Таму на зіму трэба было нарыхтоўваць шмат корму для жывёлы.

Першапачаткова земляробчыя прылады працы былі вельмі прымітыўнымі. Лес высякалі і выпальвалі, а глебу ўзворвалі самай простай сахой з некалькімі заточанымі зубамі-­галінамі. У якасці цяглавай жывёлы выкарыстоўвалі быкоў, радзей — ​коней. Са з’яўленнем металічнага плуга ўраджаі пачалі хутка расці, у выніку павялічвалася колькасць насельніцтва. З’яўленне ў Познім Сярэднявеччы такой сістэмы севазвароту, як трохполле, і многіх іншых агранамічных прыёмаў яшчэ больш садзейнічала прагрэсу земляробства.

Вялікі ўплыў на развіццё эканомікі славян аказвалі не толькі прыродныя ўмовы, але і асаблівасці ўнутрыпалітычнага развіцця. У ХІ–XIV стст. ішоў актыўны працэс засялення новых зямель. Унутраная каланізацыя ў Чэхіі была звязана з зацікаўленасцю правіцеляў і дваранства ў павышэнні грашовых даходаў ад сялянскіх зямель, развіцці трохполля, распрацоўцы руднікоў. Для ўзворвання новых зямель і асваення радовішчаў карысных выкапняў часта запрашаліся спецыялісты з нямецкіх зямель. Гэта прыводзіла да ўзнікнення новых галін гаспадаркі і сістэм гаспадарання. У ХІІІ–XIV стст. назіраўся эканамічны ўздым на чэшскіх землях, дзе актыўна развівалася здабыча жалезнай руды і серабра.

У Старажытнай Русі традыцыйна пераважала абшчыннае землеўладанне. З канца ХІ ст. узрастала роля буйной індывідуальнай зямельнай уласнасці — ​вотчыны. Аднак палітычная раздробленасць не садзейнічала развіццю ўнутранага рынку і з’яўленню новых галін гаспадаркі. Больш за тое, у выніку мангольскага нашэсця адбылося разарэнне і эканамічнае аслабленне зямель. Ратуючыся ад мангольскага прыгнёту, усходнія славяне сыходзілі на землі Паўночна-­Усходняй Русі. Прыток туды людзей прывёў да неабходнасці пашырэння плошчы ворнай зямлі, сталі ўзнікаць новыя гарады. Усё гэта спрыяла эканамічнаму росту рэгіёна. Асноўным цэнтрам у ім стаў спачатку горад Уладзімір, затым пачала ўзвышацца Масква.

2. Узнікненне гарадоў і іх развіццё

Рассяляючыся па тэрыторыі Усходняй і Цэнтральнай Еўропы, славяне пачалі будаваць умацаваныя паселішчы. Многія з іх паступова сталі гарадамі, населенымі рамеснікамі і гандлярамі. У гарадах жылі князі з дружынай, размяшчаліся іх адміністрацыі. Таксама ў працэсе рассялення частка славян апынулася ў тых раёнах, дзе раней ужо існавалі дзяржавы і гарады.

Першыя гарадскія паселішчы ўзнікалі як ваенныя і адміністрацыйныя цэнтры. На тэрыторыях, дзе праходзілі гандлёвыя шляхі і быў выхад да мора, гарады з’яўляліся раней і развіваліся хутчэй. Пачынаючы з VII ст. стала развівацца рамесная вытворчасць. Аднак толькі да ХІІІ ст. ва ўсіх славянскіх землях гарады сталі цэнтрамі рамяства і гандлю. Гарады належалі як каралям і князям, так і феадалам.

Для будаўніцтва гарадоў выбіралася месца, якое было зручным, з аднаго боку, для абароны, з другога — ​для развіцця гандлю. Пры выбары ўлічваліся прыродныя аб’екты, здольныя ўзмацніць абарону. Часта будавалі на стромкіх узгорках каля водных патокаў, на мысах у месцах зліцця рэк, на мысах ці астравах на беразе мора, на цяжка­даступных узвышшах.

Першапачаткова ўсе гарадскія пабудовы славяне ўзводзілі з дрэва. Для ўмацавання насыпалі земляны вал, які ўмацоўвалі ўкапанымі дубовымі стваламі або каменнем. На вале ставілі драўляныя ўмацаванні. У горад вялі ўсяго некалькі брам, каб ускладніць атаку ворага ў выпадку нападу. У самым цэнтры горада размяшчалася яшчэ адно ўмацаванне, якое служыла адначасова рэзідэнцыяй князя з дружынай. Гарадское насельніцтва жыло ў драўляных дамах, на вуліцах клалі драўляны насціл, каб не было бруду.

Развіццю гарадоў садзейнічаў гандаль. Так, на шляху «з варагаў у грэкі» ва ўсходніх славян з’явіліся першыя гарады: Кіеў, Ноўгарад, Полацк. Яны хутка багацелі і развіваліся. Кіеў, які распасцерся на крутых узгорках над Дняпром, стаў сталіцай магутнай раннефеадальнай дзяржавы Кіеўская Русь. Сюды з’язджаліся гандляры з далёкіх краін. Горад захапляў сучаснікаў і гасцей шматлюднасцю і колькасцю мураваных цэркваў. Першымі мураванымі будынкамі былі цэрквы, а ў хуткім часе з каменю або цэглы пачалі будаваць і ўмацаванні. Сваёй магутнасцю ўражвалі Залатыя вароты Кіева.

Сталіцай сярэднявечнай польскай дзяржавы стаў горад Кракаў, які размясціўся на каменным узгорку над ракой Вісла. Тут быў пабудаваны ўмацаваны каралеўскі замак — ​Вавель. Асаблівую ролю ў гісторыі чэшскага народа адыграла Прага над ракой Влтавай, якая заўсёды была яго сталіцай. Гэтыя гарады таксама квітнелі за кошт гандлю.

Будаўніцтва гарадоў і ўмацаванняў актывізавалася ў перыяд палітычнай раздробленасці і нарастання знешняй пагрозы. Гэта было звязана з жаданнем правіцеляў як абараніць свае ўладанні, так і атрымаць максімальную эканамічную выгаду. Адначасова з развіццём гарадоў ішло развіццё рамёстваў, ускладнялася сацыяльная структура гарадскога насельніцтва. Паступова ўзрастала значэнне ў жыцці горада мясцовай знаці, пад уплывам якой знаходзіліся гандляры і рамеснікі. Аднак захоп і разбурэнне знешнімі ворагамі гарадоў, неабходнасць выплаты даніны прыводзілі да заняпаду рамеснай вытворчасці і ўзмацнення эксплуатацыі.

У заходніх і часткі ўсходніх славян некаторыя гарады развіваліся на аснове магдэбургскага права, што распаўсюдзілася з зямель Германіі, і мелі шырокае самакіраванне. Першапачаткова яно ўводзілася там, дзе ўзнікалі новыя гарады, заснаваныя нямецкімі каланістамі. З цягам часу зацікаўленыя ў росце даходаў каралі сталі ўводзіць магдэбургскае права і ў іншых гарадах. Сістэма самакіравання згодна з магдэбургскім правам садзейнічала развіццю рамяства і гандлю, умацаванню гарадоў і пашырэнню правоў гарадскога насельніцтва.

3. Асаблівасці сацыяльнага развіцця і феадальных адносін

Першапачаткова славяне жылі родамі, плямёнамі і саюзамі плямёнаў, дзе ўлада належала народнаму сходу. Назапашванне багацця паступова вяло да расслаення грамадства і сацыяльнай няроўнасці. Галоўная роля стала належаць князю з дружынай. З цягам часу вылучыліся вярхі з княжацкіх дружыннікаў, якія атрымалі вялікія зямельныя ўладанні. Высокія пазіцыі ў грамадстве займала служылая і мясцовая знаць, якая пайшла на службу да князя і змагла захаваць за сабой землі і прывілеі. Астатняе насельніцтва ўмоўна можна падзяліць на свабодных і залежных людзей. Рамеснікі і гандляры сяліліся ў гарадскіх паселішчах, якія кантраляваў князь. Сяляне жылі вялікімі абшчынамі.

У Старажытнай Русі вялікі князь лічыўся вярхоўным уласнікам усіх зямель, насельніцтва якіх плаціла яму даніну. На працягу ІХ–ХІ стст. такая форма зямельнай уласнасці — ​княжацкая (дзяржаўная) — ​з’яўлялася паноўнай. Князь мог раздаваць гарады і розныя тэрыторыі сваім дружыннікам для збору даніны. Інакш кажучы, у Старажытнай Русі васальныя адносіны існавалі не ў выглядзе зямельнага падаравання, а ў выглядзе права на збор даніны. Яе памер у сярэдзіне Х ст. быў рэгламентаваны княгіняй Вольгай. Буйнáя індывідуальная зямельная ўласнасць (вотчына) у Старажытнай Русі ўзнікла толькі з канца ХІ ст. Шляхі яе набыцця былі рознымі, але асноўны — ​княжацкае падараванне.

Як і ў краінах Заходняй Еўропы, у славянскіх дзяржавах вярхі грамадства, якія захапілі зямлю, сталі пераводзіць сялян у розныя формы пазямельнай і асабістай залежнасці. Гэта знайшло адлюстраванне ў законах, напрыклад, у прынятай у ХІ ст. у Старажытнай Русі «Рускай Праўдзе» або прынятым у Сербскім царстве ў 1349 г. «Законніку» Стафана Душана. У дакументах замацоўвалася існаванне розных катэгорый насельніцтва з рознымі правамі. Гэта сведчыла пра моцнае сацыяльнае расслаенне.

Важную ролю ў развіцці грамадства адыгрывала царква, якая з цягам часу станавілася буйны`м землеўладальнікам. Прадстаўнікі духавенства непасрэдна або ўскосна бралі ўдзел у палітычным жыцці славянскіх дзяржаў.

У гісторыі славян фарміраванне феадальных адносін мела свае рэгіянальныя асаблівасці. У Кіеўскай Русі гэты працэс праходзіў ва ўмовах палітычнай раздробленасці. Так, пасля з’езда ў Любечы (1097 г.) у Старажытнай Русі некаторы час захоўвалася дзяржаўнае адзінства. Аднак ужо да сярэдзіны ХІІ ст. Кіеўская Русь канчаткова распалася на шэраг самастойных княстваў. У кожным з іх захоўвалася сацыяльная іерархія, што існавала раней: князь — ​баяры — ​народ. Разам з тым узнікненне ўдзельных княстваў вяло да фарміравання ў іх сваёй сістэмы кіравання.

У гарадах таксама склалася свая сацыяльная структура. У старажытнарускіх княствах гарадское насельніцтва — ​рамеснікі і гандляры — ​было асабіста свабодным і карысталася рознымі правамі пры арганізацыі эканамічнага жыцця. У заходнеславянскіх дзяржавах і ў Вялікім Княстве Літоўскім у адпаведнасці з магдэбургскім правам гарадамі кіраваў гарадскі савет, які ўзначальваў бургамістр. Савет прадстаўляў інтарэсы горада, дбаў пра бяспеку, вызначаў памер падаткаў і выплат, чыніў суд. У яго ўключаліся найбольш заможныя гараджане. Да кіравання рэдка дапускалі сярэдні слой мяшчан (звычайных рамеснікаў, гаспадароў гандлёвых крам, дробных купцоў). Яшчэ больш бяспраўным быў плебс — ​беднякі і жабракі.

У ХІІІ–XIV стст. у заходнеславянскіх грамадствах ішло фарміраванне феадальных саслоўяў: духавенства, шляхты (магнацка-­рыцарскага саслоўя, якое ў розных народаў называлася па-рознаму), гараджан і сялян. Шляхта дзякуючы прывілеям атрымлівала дадатковыя палітычныя, юрыдычныя, фінансава-­эканамічныя правы, гэта значыць была прывілеяваным саслоўем.

На працягу доўгага часу асновай гаспадаркі славян было падсечна-­агнявое земляробства, важную ролю адыгрывалі паляванне і жывёлагадоўля. Першыя гарадскія паселішчы ўзнікалі як ваенныя, адміністрацыйныя, гандлёвыя цэнтры і толькі паступова станавіліся месцамі канцэнтрацыі рамеснай вытворчасці. У грамадстве вылучыліся ваенныя вярхі з княжацкіх дружыннікаў, якія атрымалі вялікія зямельныя ўладанні. Мясцовая знаць пры падпарадкаванні князям захоўвала землі і прывілеі. Сяляне жылі вялікімі абшчынамі. Як і ў краінах Заходняй Еўропы, вярхі грамадства, якія захапілі зямлю, сталі пераводзіць сялян у розныя формы пазямельнай і асабістай залежнасці.

Пытанні

1. Назавіце фактары, якія абумовілі спецыфіку гаспадарчай дзейнасці славянскіх народаў у перыяд Сярэднявечча.

2. Вызначце асаблівасці развіцця гарадоў у краінах славянскага свету.

3. Растлумачце прычынна-­выніковыя сувязі: назапашванне багацця — ​расслаенне грамадства — ​сацыяльная няроўнасць — ​галоўная роля князя з дружынай.

4. Ахарактарызуйце эканамічнае і сацыяльнае развіццё паўднёвых, заходніх і ўсходніх славян.

5. Якім чынам былі ўзаемазвязаны змены ў грамадскім жыцці славян?

6. Параўнайце сістэму кіравання ўсходнеславянскімі дзяржавамі з сістэмай кіравання старажытнагрэчаскімі полісамі. Вынікі прадстаўце ў выглядзе табліцы.