*§ 51—1. Жывое рэчыва біясферы

Прасторавая неаднароднасць біясферы

Дыяпазон распаўсюджвання жывога рэчыва на планеце Зямля вельмі вялікі і яго размеркаванне на планеце нераўнамернае. Прычына такога размеркавання жывога рэчыва — ландшафтная, геахімічная і геафізічная неаднастайнасць Зямлі (акіяны, азёры, горы, цясніны, раўніны). Адсюль надзвычай разнастайныя ўмовы жыцця арганізмаў у біясферы. Вылучаюць кантынентальную і акіянічную часткі біясферы.

Кантынентальная частка біясферы — суша — займае 29 % усёй плошчы планеты. Асаблівасцю сушы з’яўляецца неаднастайнасць, якая выяўляецца ў наяўнасці шыротнай і вышыннай занальнасці.

Шыротная занальнасць абумоўлена шарападобнасцю нашай планеты і нахілам яе восі вярчэння. З прычыны гэтага зямная паверхня неаднолькава забяспечваецца цяплом і вільгаццю. Найбольшую колькасць цяпла атрымліваюць трапічныя і субтрапічныя паясы, найменшую — палярныя. Назіраецца вялікае адрозненне і ў забяспечанасці розных абласцей Зямлі вільгаццю. Напрыклад, для вільготных трапічных лясоў  характэрны лішак, а для пустынь — недахоп атмасферных ападкаў. Вобласці ўмераных шырот характарызуюцца сярэднімі велічынямі водазабеспячэння. Ад колькасці вільгаці і цяпла залежыць відавая разнастайнасць жывых арганізмаў на пэўнай тэрыторыі. Адсюль мазаічнасць біягеацэнатычнага покрыва (лясы, балоты, стэпы, пустыні і інш.) з мінімумам шчыльнасці жывога рэчыва ў высакагор’ях, пустынях і палярных абласцях. Самыя багатыя відавой разнастайнасцю экасістэмы — дажджавыя трапічныя лясы, якія займаюць каля 7 % паверхні планеты і змяшчаюць больш за 90 % усіх відаў жывых арганізмаў.

Вышынная занальнасць кантынентальнай часткі біясферы абумоўлена змяненнем клімату з вышынёй. На 1 км уздыму тэмпература паветра зніжаецца ў сярэднім на 6 °C, ціск і запыленасць паветра памяншаецца, інтэнсіўнасць сонечнай радыяцыі ўзрастае, воблачнасць і колькасць ападкаў да вышыні 2—3 км павялічваецца. Акрамя таго, з павелічэннем вышыні паветра становіцца больш разрэджаным, у ім памяншаецца ўтрыманне кіслароду, вуглякіслага газу і вадзяной пары. У выніку гэтага парушаецца звычайны ход фотасінтэзу. Таму на вышынях больш за 6 тыс. м расліны не растуць. У гэтых умовах жывуць толькі некаторыя мікраарганізмы, якія могуць захоўваць жыццё ў выглядзе спор. Ніжняя мяжа распаўсюджвання актыўнага жыцця ў літасферы, як мы адзначалі раней, складае 3—4 км. Такім чынам, вертыкальная магутнасць актыўнага жыцця біясферы на сушы дасягае 9—10 км.

Паміж шыротнымі і вышыннымі зонамі ёсць частковае падабенства ў кліматычных асаблівасцях, змяшчэнні расліннасці і глеб.

Акіянічная частка біясферы займае 71 % плошчы планеты. Вызначальнымі фактарамі жыцця арганізмаў у ёй з’яўляюцца солевы і газавы склад вады, утрыманне біягенных элементаў, глыбіня і рухомасць вод. Для гэтай часткі біясферы таксама характэрна занальнасць. Па ўмовах жыцця асабліва адрозніваюцца паміж сабой палярныя і экватарыяльна-трапічныя зоны гідрасферы, а таксама яе паверхневная частка, якая асвятляецца сонцам, і глыбінная зона, куды сонечнае святло не пранікае. Максімальнае ўтрыманне жывога рэчыва гідрасферы прымеркавана да мелкаводдзяў, мінімальнае — да глыбінных акваторый. Найбольш спрыяльная для жыцця невялікая па плошчы (8 %) прыбярэжная зона гідрасферы — шэльф, якая добра асветлена і прагрэта сонечнымі прамянямі, забяспечана дастатковай колькасцю элементаў мінеральнага жыўлення, што паступаюць з донных адкладаў і з паверхні сушы.

Такім чынам, жыццё як у кантынентальнай, так і ў акіянічнай частцы планеты размеркавана нераўнамерна і  залежыць ад шэрага фактараў і ўмоў. 

Разнастайнасць жывых арганізмаў

Жывы свет нашай планеты, нягледзячы на сваю прасторавую неаднароднасць, бясконца разнастайны і ўключае вялізную колькасць відаў. Біяразнастайнасць уплывае на праходжанне біягеахімічных, кліматычных і іншых працэсаў на Зямлі. Ад разнастайнасці відаў жывых арганізмаў залежыць стабільнасць існавання біясферы як экалагічнай сістэмы планетарнага маштабу. Кожны від уносіць свой уклад у забеспячэнне ўстойлівасці не толькі лакальнай экасістэмы, але і біясферы ў цэлым.

Так, аўтатрофы здольныя сінтэзаваць арганічнае рэчыва з неарганічных складальнікаў з выкарыстаннем знешніх крыніц энергіі. Усе аўтатрофы па характары крыніцы энергіі для сінтэзу арганічных рэчываў падзяляюцца на фотатрофаў і хематрофаў.

Фотатрофы выкарыстоўваюць для сінтэзу сонечную энергію. Гэта галоўным чынам зялёныя расліны. Але да фотасінтэзу здольныя і прадстаўнікі некаторых іншых царстваў арганічнага свету. Напрыклад, цыянабактэрыі, якія змяшчаюць асаблівы пігмент — бактэрыяхларыл, і фотасінтэзуючыя пратысты.

У прыродных згуртаваннях фотатрофы выконваюць функцыю вытворцаў арганічнага рэчыва. Асноўныя зыходныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для фотасінтэзу, — вуглякіслы газ і вада, дадатковыя — азот, магній, фосфар, калій і іншыя элементы мінеральнага жыўлення. Створаныя арганічныя рэчывы служаць фотатрофам крыніцай энергіі для працэсаў жыццядзейнасці і перадаюцца па трафічных ланцугах.

Хематрофы ў працэсах сінтэзу арганічнага рэчыва выкарыстоўваюць энергію акіслення неарганічных элементаў і злучэнняў (вадароду, серавадароду, нітрытаў, аксідаў жалеза). Да хематрофаў належаць выключна пракарыёты — вадародныя бактэрыі, жалезабактэрыі, серабактэрыі, нітрыфікуючыя бактэрыі. 

Гетэратрофы — гэта жывыя арганізмы, якія патрабуюць для свайго існавання паступлення арганічнага рэчыва звонку ў складзе ежы.

Паводле характару крыніцы ежы гетэратрофы падзяляюцца на біятрофаў і сапратрофаў. Біятрофы кормяцца жывымі арганізмамі. Да іх належаць заафагі (кормяцца жывёламі), фітафагі (кормяцца раслінамі) і паразіты (кормяцца за кошт жывёл і раслін). Сапратрофы выкарыстоўваюць у якасці ежы арганічныя рэчывы дэтрыту ці выдзяленняў (экскрэментаў) жывёл. Да іх належаць сапратрофныя бактэрыі, грыбы, расліны-сапрафіты,  жывёлы-сапрафагі. 

!  Гэта цікава

Расліны-сапрафіты выкарыстоўваюць у якасці крыніцы энергіі арганічныя рэшткі раслін і жывёл, што перагніваюць. У нашай флоры да іх належаць гняздоўнік сапраўдны і пад’ельнік звычайны, якія растуць  у цёмнахваёвых лясах.

Сярод сапрафагаў сустракаюцца некрафагі, якія  кормяцца  трупамі жывёл, і капрафагі, якія спажываюць экскрэменты.

У працэсах кругавароту рэчываў у прыродзе сапрафагі ўдзельнічаюць у  раскладанні адмерлага арганічнага рэчыва. 

Некаторыя жывыя арганізмы ў залежнасці ад умоў пражывання здольныя як да аўтатрофнага, так і да гетэратрофнага тыпу харчавання. Арганізмы са змешаным тыпам харчавання называюцца міксатрофамі (насякомаедныя расліны, прадстаўнікі аддзела эўгленавых водарасцей).

У харчовых ланцугах аўтатрофы належаць да групы прадуцэнтаў, а гетэратрофы належаць да групы кансументаў і рэдуцэнтаў. 

Такім чынам, вялізная колькасць жывой матэрыі ствараецца, пераўтвараецца і раскладаецца жывымі арганізмамі. Дзейнасць жывых арганізмаў служыць асновай кругавароту рэчываў і адыгрывае важную ролю ў падтрыманні ўстойлівасці біясферы.

Праверым веды