*§ 48—6. Біём пустынь

Геаграфічнае становішча

Пустынныя экасістэмы займаюць каля 16 % паверхні сушы і размешчаны практычна ва ўсіх шыротах Зямлі. Найбольшыя плошчы пустыні займаюць у Азіі, Афрыцы, Аўстраліі, Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы, сустракаюцца яны і ў Еўропе (напрыклад, пустыня Табернас у Іспаніі, Аляшкоўскія пяскі ва Украіне). 

Глебы

Пустыні звычайна падзяляюцца па пародах, на якіх яны сфарміраваліся: гліністыя, саланчаковыя, пясчаныя, камяністыя. Там, дзе пяскі замацаваны расліннасцю, у верхніх пластах пачынаецца ўтварэнне драбназёму, у выніку пясок некалькі цэментуецца, аднак назапашвання гумусу не адбываецца. На перадгорных раўнінах найбольш распаўсюджаны тып — шэразёмы. Для гэтых глеб характэрна ўтрыманне буйнога пылу, гумусавы гарызонт мае таўшчыню 10—15 см.

Клімат

Пустыня — гэта тэрыторыя, дзе магчымае выпарэнне перавышае колькасць ападкаў. Гадавая колькасць ападкаў у пустынях звычайна не перавышае 200 мм. Характар рэжыму ападкаў розны. У пустынях міжземнаморскага тыпу пераважаюць зімовыя ападкі, а ў пустынях кантынентальнага тыпу значная доля ападкаў даводзіцца на лета. Аднак у любым выпадку магчымае выпарэнне ў некалькі разоў перавышае гадавую колькасць ападкаў і складае 900—1500 мм у год. Найбольшай сухасцю адрозніваюцца міжгорныя ўпадзіны, дзе гадавая колькасць ападкаў не перавышае 100—150 мм.

Воблачнасць нязначная, з прычыны чаго прыток сонечнай радыяцыі найбольшы, што прыводзіць да крайняй сухасці паветра (вільготнасць летам каля 30 %) і выключна высокім летнім тэмпературам у трапічных шыротах. Сярэдняя тэмпература ў летнія месяцы складае +30 °C, максімальная — +50 °C. Паверхня глебы можа награвацца да +60 °С. Для пустынь характэрны надзвычай шырокія ваганні тэмпературы на працягу сутак і на працягу года.

У залежнасці ад кліматычных умоў вылучаюць тры тыпы пустынь: 1) трапічныя — высокія тэмпературы круглы год, а колькасць ападкаў мінімальная; 2) пустыні ўмеранай зоны — высокія дзённыя тэмпературы летам і нізкія — зімой; 3) арктычныя — сярэднесутачныя тэмпературы каля 0 °C летам і вельмі нізкія — зімой.

Прадуцэнты

Прадуцэнты пустынь у цэлым прадстаўлены беднай, разрэджанай і звычайна нізкарослай расліннасцю, прыстасаванай да дэфіцыту вільгаці. Расліны растуць павольна, маюць малую відавую разнастайнасць. Расліннае покрыва ніколі не смыкаецца сваімі надземнымі часткамі.

У пустынях Еўразіі пераважаюць разрозненыя кусцікі палыну, пальчатай травы, зараснікі вярблюджай калючкі, саксаула і тамарыкса. У пустынях Паўднёвай і Цэнтральнай Амерыкі галоўнымі прадуцэнтамі з’яўляецца трава і рэдкія хмызнякі, у аазісах растуць фінікавыя пальмы. На поўдні сустракаюцца малачай і расліны з клубнямі на каранях. Для ўнутрымацерыковых пустынь умеранай зоны тыповыя віды раслін склерафітнага тыпу, у тым ліку бязлістыя хмызнякі і паўхмызнякі (саксаул, джузгун, эфедра, салянка, палын). Важнае месца ў фітацэнозах пустынь гэтага тыпу займаюць травяністыя расліны — эфемеры і эфемероіды. Вы з імі пазнаёміліся пры вывучэнні біёма стэпаў умеранай зоны.

У трапічных унутрымацерыковых пустынях Афрыкі і Азіі таксама пераважаюць склерафітныя хмызнякі і шматгадовая трава, але тут з’яўляюцца і сукуленты. Да сукулентаў належаць кактусы і агавы Амерыкі, малачай і алоэ Афрыкі і Азіі. Шырока распаўсюджаны дрэвападобныя юкі, палын і хмызнякі. Зусім пазбаўлены расліннасці масівы барханных пяскоў і плошчы, пакрытыя солевай скарынкай.

Значна адрозніваюцца ад асноўнай расліннасці пустынь фітацэнозы аазісаў, буйных рачных далін і дэльт. Для далін умеранай зоны Азіі характэрны зараснікі лістападных дрэў — таполя турангавая, джыда, вярба, карагач; для далін рэк субтрапічнай і трапічнай зон — вечназялёныя расліны (пальма, алеандр).

Для прадуцэнтаў пясчаных пустынь характэрны наступныя прыстасавальныя асаблівасці: здольнасць фарміраваць прыдатачныя карані пры засыпанні асноў ствалоў пяском, здольнасць каранёвых сістэм не адміраць пры іх агаленні ў выніку выдзімання пяску, бязлістасць шматгадовых раслін, наяўнасць доўгіх (часам да 18 м) каранёў, якія дасягаюць узроўню грунтавых вод.

Біямаса ў пустыні ў залежнасці ад тыпу расліннасці вагаецца ад 1 т/га да 15 т/га. Для пустынь з дрэвавым покрывам яна складае больш за 5 т/га, для эфемерна-кусцікавых пустынь — да 1,25 т/га. Сярэдняе значэнне біямасы — прыкладна 7 т/га.

Прадукцыйнасць пустынных экасістэм вельмі нізкая. Чыстая гадавая першасная прадукцыя складае менш за 1 т/га сухога рэчыва. 

Кансументы

Умовы існавання ў пустынях вельмі суровыя: адсутнасць вады, сухасць паветра, недахоп корму, моцныя маразы пры вельмі малым снежным покрыве ці яго адсутнасці. Таму для пустынь характэрны жывёлы, якія  хутка перамяшчаюцца, што звязана з пошукамі вады (вадапоі звычайна аддалены) і корму (травяное покрыва разрэджанае), a таксама з абаронай ад праследавання драпежнікамі (сховішчы адсутнічаюць).

Кансументы пустынь прадстаўлены пераважна спецыялізаванымі відамі млекакормячых (галоўным чынам грызунамі, капытнымі), паўзуноў (лускаватымі), насякомых (двухкрылымі, перапончатакрылымі, прамакрылымі) і павукападобнымі. Тыповымі прадстаўнікамі кансументаў біёма пустынь сярод млекакормячых з’яўляюцца: вярблюды, каракалы, сайгакі, суслікі, куланы, сурыкаты, пустынныя лісіцы (фенекі), тушканчыкі, шакалы, гіены, дзікія трусы. Траваедныя жывёлы жывуць невялікімі групамі, парамі і ў адзіночку. Статкі ўтвараюць толькі жывёлы, здольныя хутка знаходзіць новыя ўчасткі з кормам (антылопы). Паўзуны прадстаўлены ў асноўным яшчаркамі, варанамі, змеямі; членістаногія — жукамі, тарантуламі, скарпіёнамі. З птушак у пустыні жывуць арлы, пугачы, сокалы, совы, рабкі.

Дэфіцыт вільгаці, асабліва пітной вады, — адна з галоўных цяжкасцей у жыцці жыхароў пустыні. Асноўнымі прыстасаваннямі кансументаў да недахопу вільгаці з’яўляюцца: непранікальнае покрыва (паўзуны і некаторыя насякомыя), выдзяленне сухіх экскрэментаў, выдзяленне канцэнтраванай мачы, здольнасць да ўзмоцненага ўтварэння метабалічнай вады, адаптыўныя паводзіны (днём хаваюцца ў норах, ноччу больш актыўныя).

Значную ролю ў водным балансе шмат якіх жыхароў пустынь адыгрывае метабалічная вада, якая ўтвараецца ў працэсе расшчаплення назапашанага тлушчу. Менавіта для гэтай мэты шматлікія раслінаедныя жыхары пустынь маюць своеасаблівыя тлушчавыя дэпо, часта лакалізаваныя ў хвастах (тлушчахвостыя тушканчыкі, тлушчахвостыя пясчанкі).

Жывёлам пустынь уласцівая ахоўная «пустынная» афарбоўка — жоўтыя, светла-бурыя і шэрыя тоны, што робіць іх малапрыметнымі для драпежнікаў.

Экалагічныя праблемы

Адной з самых сур’ёзных экалагічных праблем сучаснасці з’яўляецца глабальная праблема апустыньвання. Пустыні — натуральныя прыродныя экасістэмы, якія маюць пэўнае значэнне для агульнага экалагічнага балансу планеты. Аднак у выніку інтэнсіўнай антрапагеннай дзейнасці ў канцы XX ст. тэрытарыяльныя межы пустынь сталі пашырацца. Асабліва хутка апустыньванне адбываецца ў засушлівых раёнах. Бедная расліннасць знішчаецца з прычыны масавага выпасу жывёлы, інтэнсіўнай высечкі дрэў, хмызнякоў, узворвання малапрыдатных для земляробства глеб. Усё гэта ўзмацняе дзеянне ветравой і воднай эрозіі. Пры гэтым значна парушаецца водны баланс, паніжаецца ўзровень грунтавых вод, перасыхаюць вадаёмы. Па гэтай прычыне з кожным годам у свеце павялічваецца колькасць экалагічных бежанцаў. Людзі, якія пражываюць на гэтых тэрыторыях, перасяляюцца ў іншыя, больш прыдатныя для жыцця раёны. Апустыньванне назіраецца ў розных кліматычных умовах, але асабліва хутка яно адбываецца ў засушлівых раёнах.

Яшчэ ў XX ст. сталі прадпрымацца спробы спыніць апустыньванне метадам азелянення, будаўніцтва водаправодаў і каналаў. Тым не менш апустыньванне застаецца адной з найбольш вострых экалагічных праблем у свеце.

Праверым веды