*§ 48—4. Біём стэпаў умеранай зоны

Геаграфічнае становішча

Стэпы ўмеранай зоны размешчаны там, дзе выпадае прамежкавая паміж пустынямі і лясамі колькасць ападкаў. Яны ўяўляюць сабой шырокія раўніны, парослыя травяністай, пераважна злакавай, расліннасцю, ва ўмераных зонах Паўночнага і Паўднёвага паўшар’яў. Шырокія стэпавыя прасторы займаюць унутраныя тэрыторыі Еўразіі, Паўночнай Амерыкі, поўдзень Паўднёвай Амерыкі. Зона стэпаў у Еўразіі прадстаўлена тыповымі стэпамі, у Паўночнай Амерыцы — прэрыямі, у Паўднёвай Амерыцы — пампасамі.

Глебы

У глебавым покрыве стэпаў пераважаюць чарназёмы, цёмна-каштанавыя і каштанавыя глебы. Акрамя іх, у выглядзе плям сустракаюцца засоленыя глебы, або саланцы.

Глебы стэпаў адрозніваюцца ад лясных глеб, перш за ўсё, высокім утрыманнем перагною (вышэй у 5—10 разоў). Злакі, у параўнанні з дрэвамі, жывуць нядоўга, і ў глебу трапляе вялікая колькасць адмерлай арганікі. Паколькі гуміфікацыя ў сухім клімаце ідзе хутка, а мінералізацыя з прычыны недахопу вільгаці вельмі павольна, то перагной назапашваецца, і фарміруюцца чарназёмы. Чарназёмныя глебы змяшчаюць шмат перагною і карбанатаў, таму адрозніваюцца высокай прыроднай урадлівасцю.

Значныя тэрыторыі стэпаў разараны. На іх утвараецца найвялікая колькасць чыстай першаснай прадукцыі (ураджай) культурных злакаў — пшаніцы, кукурузы і інш. У цёмна-каштанавых і каштанавых глеб урадлівасць ніжэйшая з прычыны меншага ўтрымання перагною і часта павышанай засоленасці.

Клімат

Клімат стэпавых рэгіёнаў, як правіла, знаходзіцца ў дыяпазоне ад умерана кантынентальнага да кантынентальнага. Ён характарызуецца гарачым, сонечным летам з рэдкімі дажджамі і адносна халоднай зімой з тонкім снежным покрывам. У Паўночным паўшар’і сярэднія тэмпературы ў ліпені складаюць ад +20 °С да +24 °С, а ў студзені — ад 0 °С да –30 °С.

Ападкаў у сярэднім выпадае ад 200 да 450 мм у год. Увільгатненне няўстойлівае, адносна вільготныя гады чаргуюцца з засушлівымі. Вільготнасць глебы тут з’яўляецца ключавым фактарам, таму што яна лімітуе раскладанне гумусу і вяртанне ў кругаварот неарганічных рэчываў. Характэрны частыя моцныя вятры, што пераходзяць у снежныя бураны зімой і ў пыльныя буры ў цёплую пару года. Рачная сетка развіта слаба, паверхневны сцёк нязначны, яго максімум назіраецца вясной. 

Прадуцэнты

Характэрнай асаблівасцю для прадуцэнтаў стэпаў з’яўляецца практычна поўная адсутнасць дрэў (не лічачы штучных насаджэнняў і лесапалос уздоўж вадаёмаў). Сярод травяністых раслін стэпаў пераважаюць злакі (аднадольныя). Акрамя злакаў, у стэпах шырока прадстаўлены двухдольныя расліны, якія складаюць экалагічную групу разнатраўе, дзе вылучаюць: 1) паўночнае маляўнічае; 2) паўднёвае маляўнічае.

Для паўночнага маляўнічага разнатраўя характэрны яркія кветкі ці суквецці (сон-трава, макі, цюльпаны, крокусы), а для паўднёвага немаляўнічага разнатраўя — апушаныя сцёблы, вузкія лісты, дробна рассечаныя і няяркія кветкі (пераважаюць злакі, асака).

У злакавых стэпах захаваная прыродная расліннасць прадстаўлена кавылямі, ціпчаком, танканогам, мятліцай, жытняком, у засушлівых месцах пераважаюць палыны. Месцамі распаўсюджаны згуртаванні хмызнякоў (цёрн, вішня стэпавая, міндаль стэпавы, бабоўнік, спірэя). Плады шмат якіх хмызнякоў ахвотна ядуць жывёлы. Шэраг стэпавых раслін належаць да тыпу перакаці-поле. Суцэльнага задзірванення ў стэпах няма, паміж дзярнінамі травы бачны ўчасткі голай глебы, на якой вясной развіваюцца эфемеры і эфемероіды.

Тыповымі прадстаўнікамі эфемераў у стэпах з’яўляюцца макі, некаторыя віды злакаў і бабовых. З эфемероідаў у стэпах сустракаюцца мятліца цыбульная, чубатка, цюльпаны, півоні, цыбуля гусіная, крокусы, касачы, асака.

Асаблівасць біямасы стэпавага біёма ў тым, што карані большасці відаў глыбока пранікаюць у глебу (да 2 м і больш), і маса каранёў мнагалетнікаў у некалькі разоў перавышае іх надземную масу. Значэнні біямасы вагаюцца ад 2 да 50 т/га, сярэдняе значэнне  — каля 16 т/га, што значна ніжэй за біямасу лістападных лясоў умеранай зоны.

У добра развітым стэпавым раслінным згуртаванні адны віды растуць у халодныя сезоны (вясной і восенню), іншыя — у цёплыя (летам). Гэта падаўжае перыяд першаснай прадукцыйнасці. Сярэдняя прадукцыйнасць дасягае 6 т/га ў год пры ваганнях ад 2 да 15 т/га ў год.

Кансументы

З пункту гледжання ўмоў існавання кансументаў, стэпы характарызуюцца наступнымі асноўнымі прыметамі: добры агляд мясцовасці, багацце расліннай ежы, адносна сухі летні перыяд, існаванне летняга перыяду спакою.

Тыповымі прадстаўнікамі кансументаў біёма стэпаў з’яўляюцца: бізон, антылопа, сайгак, трус дзікі, барсук амерыканскі, лісіца-карсак, каёт, жаваранак стэпавы, драфа, вялікая колькасць змей і яшчарак. Характэрная асаблівасць стэпаў — наяўнасць буйных траваедных. Яны прадстаўлены дзвюма формамі: траваедныя, якія бегаюць (бізоны, сайгакі, антылопы, кенгуру), і траваеднымі, якія рыюць (суслікі, суркі).

Галоўную ролю ў біяцэнозе стэпаў адыгрываюць капытныя. Пры ўмераным выпасе жывёлы капытамі разбіваюць скупнасці адмерлых раслін на паверхні глебы, што спрыяе далейшаму росту травы. Пры перавыпасе адбываецца дэградацыя стэпавай расліннасці, калі практычна знікае шматгадовая трава, а ёй на змену прыходзяць розныя аднагадовыя і двухгадовыя пустазельныя віды. Акрамя таго, пры перавыпасе адбываецца апустыньванне стэпаў, і менш ксерафільныя расліны змяняюцца малаядомым палынам і яшчэ больш ксерафільнымі формамі (чартапалох, асот), уласцівымі пустыням і паўпустыням.

Важным экалагічным фактарам развіцця стэпавых біёмаў з’яўляюцца пажары, у выніку якіх гіне вялікая частка надземнай расліннасці. Аднак пасля пажару адбываецца ўзбагачэнне глебы каштоўнымі мінеральнымі рэчывамі, і трава хутка адрастае.

Ландшафты стэпаў умеранай зоны ў значнай ступені ператвораны чалавекам, асноўная частка іх разарана. Большая частка стэпаў у цяперашні час занята пад пасевы збожжавых культур ці дрэвавай расліннасцю, якая захавана ці культывуецца чалавекам. На Усходне-Еўрапейскай раўніне цалінныя стэпы захаваліся толькі ў запаведніках. Лепш за ўсё захаваліся прыродныя ландшафты стэпаў у міжгорных упадзінах Паўднёвай Сібіры і ў Цэнтральнай Азіі, дзе важную ролю адыгрывае пашавая жывёлагадоўля.

Праверым веды