*§ 48—2. Біём паўночных хвойных лясоў — тайга
- Успомніце, якія прычыны перашкаджалі росту высакарослых дрэў у тундры.
- Як вы думаеце? Чаму ў тайзе шмат хвойных, але мала ліставых парод дрэў?
- Вы даведаецеся пра асаблівасці клімату, разнастайнасць прадуцэнтаў і кансументаў у біёме паўночных хвойных лясоў.
Сайт: | Профильное обучение |
Курс: | Біялогія. 10 клас |
Книга: | *§ 48—2. Біём паўночных хвойных лясоў — тайга |
Напечатано:: | Гость |
Дата: | Суббота, 5 Июль 2025, 02:51 |
Геаграфічнае становішча
Паўночныя хвойныя лясы — тайга — з’яўляюцца адным з найбуйнейшых лясных біёмаў сушы. Паласа хвойных лясоў размешчана ў высокіх паўночных шыротах паміж 50° і 70° паўночнай шыраты, на поўдзень ад тундры і на поўнач ад лістападных лясоў і стэпаў умеранай зоны. Такія лясы характэрны толькі для Паўночнага паўшар’я. Яны працягнуліся праз усю Паўночную Амерыку і Еўразію.
У Паўднёвым паўшар’і лясы такога тыпу практычна адсутнічаюць, верагодна, таму, што ў зонах з прыгодным кліматам вельмі мала зямель. У горных раёнах такія лясы сустракаюцца вышэй за ўзровень ліставых лясоў.
Глебы
Для тайгі характэрны глебы падзолістага тыпу. Малая выяўленасць гумусавага слою, кіслае асяроддзе, назапашванне падсцілкі — характэрныя рысы глебавага профілю таежных лясоў.
Клімат
Клімат у тайзе халодны, з сярэднегадавымі тэмпературамі ад +5 °С да –5 °С. Узровень ападкаў вар’іруецца ад 200 да 750 мм у год. Вялікая частка ападкаў выпадае ў выглядзе снегу. Зімы ў хвойным лесе халодныя, працяглыя і сухія, з кароткім светлавым днём і невялікімі снегападамі. Лета ў тайзе адносна кароткае і халаднаватае з доўгім светлавым днём. Летам тэмпература паветра невысокая, таму вільгаць мала выпараецца, з прычыны чаго ў час вегетацыйнага перыяду зямля застаецца вельмі вільготнай.
Тэмпературныя ўмовы ў тайзе змяняюцца ад халаднаватых да выключна халодных. Самы цёплы месяц мае тэмпературу ад +10 °С да +19 °С, а самы халодны — ад –9 °С да –52 °С. Полюс холаду Паўночнага паўшар’я ляжыць у межах менавіта гэтай зоны. Вегетацыйны перыяд даволі кароткі, каля 3—4 месяцаў.
Прадуцэнты
Дамінуючая жыццёвая форма прадуцэнтаў прадстаўлена тут хвойнымі вечназялёнымі дрэвамі: ялінай, піхтай, сасной і лістоўніцай. На працягу ўсяго года для хвойных лясоў уласцівая моцная зацененасць, таму хмызняковы і травяністы ярусы звычайна развіты слаба.
Па экалагічных асаблівасцях і фларыстычным складзе адрозніваюць раслінныя згуртаванні цёмнахваёвых і светлахваёвых таежных лясоў. Больш характэрнай і распаўсюджанай з’яўляецца цёмнахваёвая тайга з яліны, піхты, сасны сібірскай кедравай (кедра сібірскага). У склад светлахваёвай тайгі ўваходзяць сасна звычайная, некаторыя амерыканскія віды сасны, лістоўніцы сібірская і даурская. Дрэвавыя пароды могуць утвараць чыстыя (яловыя, лістоўнічныя) ці мяшаныя (ялова-піхтавыя) згуртаванні. Карэнныя хвойныя лясы ў асобных месцах пасля пажараў і высечак змяняюцца вытворнымі, другаснымі драбналістымі (бярозавымі і асінавымі) лясамі.
Вертыкальная структура ў паўночных хвойных лясах адносна простая і прадстаўлена наступнымі ярусамі:
1) дрэвавы;
2) травяністы ці травяніста-хмызняковы;
3) імховы.
У дрэвавым ярусе тайгі, як паказана вышэй, галоўную ролю адыгрываюць хвойныя дрэвы. Відавы склад дрэвастою асабліва бедны ў тайзе Еўропы і Заходняй Сібіры, багацейшы — ва Усходняй Сібіры і на Далёкім Усходзе і адносна багаты ў Паўночнай Амерыцы, дзе маецца па некалькі відаў тых жа родаў цёмнахваёвых парод, што і ў Еўразіі (яліна, піхта). Акрамя таго, у Паўночнай Амерыцы шырока прадстаўлены тсуга і псеўдатсуга, якія адсутнічаюць у Еўразіі.
Травяніста-хмызняковы ярус у тайзе Еўразіі аднародны — чарніцы, брусніцы, кісліцы. У паўночна-амерыканскай тайзе ў склад гэтага яруса ўваходзіць шмат форм, блізкіх да еўраазіяцкіх, — кісліца, семачок і інш.
Мохавы ярус прадстаўлены імхамі і лішайнікамі і добра развіты ў цёмнахваёвай тайзе. Ён вельмі важны для харчавання шмат якіх жывёл. Гэты ярус валодае высокай вільгацяёмістасцю і добра праводзіць цяпло. Таму глебы цёмнахваёвых лясоў зімой могуць моцна прамярзаць.
У мохавым ярусе таксама багата прадстаўлены грыбы, напрыклад баравікі, сыраежкі, маслякі, якія растуць пад сасной і лістоўніцай, падбярозавікі і чырвонагаловікі, звязаныя з драбналістымі дрэвамі, што развіваюцца на месцы зведзеных цёмнахваёвых лясоў. Іх гіфы ўтвараюць мікарызу (грыбакорань) і дастаўляюць неабходныя мінеральныя рэчывы раслінам, а яны ў сваю чаргу забяспечваюць грыб прадуктамі фотасінтэзу — вугляводамі. З’ява мікарызы ў цёмнахваёвых таежных лясах сустракаецца асабліва часта. Пладовыя целы шмат якіх грыбоў, што ўтвараюць мікарызу, ядомыя для чалавека і жывёл.
У тайзе хвойныя дрэвы з’яўляюцца дамінантнай расліннай формай, бо яны найбольш прыстасаваны да халодных умоў. З іх пірамідальнай кроны лёгка скочваецца снег, не абломваючы галіны. Яны маюць ігольчастыя лісты, якія пакрыты тоўстым пластом кутыкулы, што дазваляе лепш пераносіць холад. Эпідэрміс лістоў складаецца з клетак з моцна патоўшчанымі сценкамі і змяшчаае вусцейкі, апушчаныя ў паглыбленні, што пры малой вонкавай паверхні лістоў істотна зніжае выпарэнне вады. Гэтыя прыстасаванні вельмі важныя нават для балоцістай тайгі, дзе вада можа быць у замарожаным стане большую частку года. Для шыракалістых дрэў вегетацыйны перыяд нашмат карацейшы, чым для хвойных, і гэта перавага дазваляе хвойным раслінам дамінаваць у халодным таежным клімаце. Ва ўсіх вышэйназваных дрэў утвараюцца шышкі. Насенне ў шышках застаецца захаваным датуль, пакуль шышкі не раскрыюцца і насенне не упадзе на зямлю. Некаторыя віды млекакормячых і птушак могуць раскрываць шышкі і ўжываць насенне як ежу.
Біямаса ў межах тайгі прыметна вагаецца ў залежнасці ад тыпу лесу, узрастаючы ад лясоў паўночнай тайгі да лясоў паўднёвай. У хвойніках паўночнай тайгі яна складае прыкладна 50—200 т/га, сярэдняй тайгі — да 260 т/га, у ельніках паўднёвай тайгі — каля 350—400 т/га.
Гадавая прадукцыя лясоў паўночнай тайгі таксама ніжэйшая — каля 4—6 т/га ў год, паўднёвай тайгі — да 8—10 т/га.
Кансументы
Склад кансументаў хвойнага лесу ў цэлым адносна небагаты як у якасных, так і ў колькасных адносінах. Сярод драпежнікаў пераважаюць прадстаўнікі сямейства куніцавых, каціных і псовых: норка, гарнастай, рысь, тыгр усурыйскі, расамаха, собаль, лісіца, воўк, а таксама адзін з самых буйных наземных млекакормячых — мядзведзь буры. У некаторых рэгіёнах тайгі, дзе расце больш ліставых дрэў, з капытных сустракаюцца марал, казуля, алені паўночны і высакародны, лось. Даволі шматлікія зайцы, буразубкі, мышы палёўкі, вавёркі, палятухі, бурундукі.
У тайгу на лета прылятае мноства насякомаедных птушак. Яны адлятаюць адразу ж, як заканчваецца перыяд гнездавання. Птушкі, якія кормяцца насеннем і ўсёедныя, жывуць у тайзе круглы год: уюрок, верабей, глушэц, цецярук, рабчык, кедраўка, крыжадзюб.
У таежным лесе ў параўнанні з лесатундрай больш спрыяльныя ўмовы для жыцця кансументаў. Тут больш аселых жывёл. Таму адрозненні ў зімовым і летнім складзе кансументаў у цёмнахваёвай тайзе менш рэзкія, чым у тундры і лесатундры. Шмат якія раслінаедныя віды зімой кормяцца не травяніста-хмызняковымі раслінамі, а галінамі дрэў: напрыклад, лось, заяц. У тайзе адзначаецца самая вялікая разнастайнасць пушных звяроў: собаль, куніца, ласка, вавёрка, андатра, гарнастай.
У зімовы перыяд пераважная колькасць відаў беспазваночных, усе земнаводныя і паўзуны, а таксама некаторыя віды млекакормячых упадаюць ў анабіёз, здранцвенне ці зімовую спячку.
Для некаторых жывёл незаменным кормам з’яўляецца ігліца, напрыклад, для шаўкапрада няпарнага, які прыносіць сапраўднае спусташэнне лясам на вялікіх тэрыторыях. У цёмнахваёвай тайзе вельмі шматлікія першасныя (якія пашкоджваюць здаровыя дрэвы) і другасныя (якія пашкоджваюць аслабленыя дрэвы) шкоднікі драўніны — жукі вусачы і іх лічынкі, караеды. Гэтыя насякомыя-шкоднікі ўяўляюць сур’ёзную пагрозу для хвойных лясоў.
Паўторым галоўнае. Біём паўночных хвойных лясоў знаходзіцца на поўдзень ад тундры і на поўнач ад лістападных лясоў і стэпаў умеранай зоны. Глебы падзолістага тыпу. Клімат у тайзе халодны (сярэднегадавая тэмпература –5—+5 ○С). Колькасць ападкаў 200—750 мм у год. Вегетацыйны перыяд 3—4 месяцы. Сярод прадуцэнтаў дамінуюць хвойныя вечназялёныя дрэвы (яліна, піхта, сасна і лістоўніца). Яны ствараюць моцнае зацяненне, таму хмызняковы і травяністы ярусы звычайна развіты слаба. Добра выяўлены мохавы ярус з мноствам грыбоў, якія ўтвараюць мікарызу з дрэвавымі раслінамі. Запас перагною невялікі, але назапашана шмат подсцілкі. Сярод кансументаў пераважаюць млекакормячыя (прадстаўнікі сямействаў куніцавых, каціных і псовых) і птушкі, якія кормяцца насеннем, ці ўсёедныя. Большасць беспазваночных, усе земнаводныя і паўзуны зімой упадаюць у анабіёз ці здранцвенне. Вялікую пагрозу для паўночных хвойных лясоў уяўляюць насякомыя-шкоднікі (шаўкапрад няпарны, жукі вусачы, караеды).
Праверым веды
Ключавыя пытанні
1. Ахарактарызуйце асаблівасці клімату ў біёме тайгі. Якія экалагічныя фактары з’яўляюцца лімітуючымі?
2. Да якой жыццёвай формы належаць асноўныя прадуцэнты хвойнага лесу? Назавіце прадстаўнікоў.
3. Як змяняецца біямаса тайгі з поўначы на поўдзень? Растлумачце прычыну.
4. Растлумачце з экалагічнага пункту гледжання перавагу ў тайзе хвойных дрэў.
Складаныя пытанні
1. Растлумачце, чаму ў тайзе вялікі запас дэтрыту, але малая выяўленасць перагнойнага пласта.
2. Як суадносяцца біялагічная прадукцыйнасць і біямаса тайгі? Растлумачце прычыну такіх суадносін з улікам асаблівасцей умоў асяроддзя.
3. Якія экалагічныя праблемы адчувае тайга ў наш час? Прапануйце шляхі іх рашэння.
Індывідуальнае дамашняе заданне. Выкарыстоўваючы тэкст і малюнкі электроннага дадатку, а таксама дадатковыя крыніцы інфармацыі, размяркуйце тыповых жыхароў тайгі па трафічных узроўнях і складзіце сетку харчавання, якая ўключае як мінімум чатыры віды прадуцэнтаў.