*§ 48—1. Паняцце біёма. Біём тундры

Паняцце біёма

Біём — сукупнасць экасістэм у межах адной прыродна-кліматычнай зоны, якія ўзаемадзейнічаюць і характарызуюцца пэўным тыпам расліннасці і жывёльным светам. Экасістэмы, што ўваходзяць у склад біёма, цесна ўзаемазвязаныя патокамі рэчыва і энергіі. Наземныя біёмы маюць ярка выяўленую геаграфічную занальность і ў асноўным адпавядаюць кліматычным зонам. Для размежавання наземных біёмаў, акрамя фізіка-геаграфічных умоў асяроддзя, выкарыстоўваюць таксама жыццёвую форму раслін. Назвы большасці біёмаў вызначаюцца тыпам расліннасці. Аднак, у канчатковым выніку, фактарам, які вызначае тып біёма, з’яўляецца клімат. Характар асяроддзя задаецца ў асноўным тэмпературай і колькасцю ападкаў (дажджу ці снегу). Менавіта гэтыя два абіятычныя фактары вызначаюць размяшчэнне па зямной паверхні асноўных наземных біёмаў. У розных абласцях зямнога шара, на розных кантынентах, у розных частках свету з аднолькавым кліматам сустракаюцца падобныя тыпы біёмаў, аднак яны маюць свае характэрныя асаблівасці. Адрозніваюць шэраг асноўных біёмаў сушы: тундра, паўночныя хвойныя лясы, лістападныя лясы ўмеранай зоны, стэпы ўмеранай зоны, саванны, пустыні, дажджавыя трапічныя лясы. 

Трэба адзначыць, што паміж асноўнымі тыпамі біёмаў існуюць пераходныя варыянты — лесатундра, лесастэп, хвойна-ліставы лес, паўпустыня.

Разгледзім кароткую характарыстыку асноўных наземных біёмаў з пункту гледжання іх геаграфічнага становішча, тыпу глеб і клімату, прадстаўнікоў прадуцэнтаў і кансументаў.

Біём тундры. Геаграфічнае становішча

Тундра характарызуецца панаваннем бязлесых экасістэм, у якіх вядучую ролю адыгрываюць нізкарослыя жыццёвыя формы раслін.

Тундра займае самае паўночнае становішча на мацерыках і астравах Паўночнага паўшар’я, таму яна часта называецца арктычнай тундрай. Яна размешчана паміж лясамі на поўдні і палярнымі льдамі на поўначы. У высокіх шыротах Паўднёвага паўшар’я таксама маюцца падобныя да тундры экасістэмы, але яны не ўтвараюць адзіную зону, паколькі знаходзяцца пераважна на блізкіх да Антарктыды астравах. Высока ў горах вышэй за межы лесу сустракаюцца экалагічна падобныя да тундры раёны, якія называюцца альпійскай тундрай.

Глебы

Для тундры характэрны тарфяна-балотныя і слабападзолістыя глебы, якія адрозніваюцца слабой выяўленасцю і нізкай урадлівасцю.  Верхні пласт прадстаўлены своеасаблівай падсцілкай з напаўзгніўшых імхоў і лішайнікаў. Яго таўшчыня складае 3—5 см. Характэрнай прыметай з’яўляецца наяўнасць балот. Іх утварэнне звязана з вечнай мерзлатой, якая валодае водатрывалымі ўласцівасцямі. Плоскія паніжэнні паверхні летам запаўняюцца вадой, таму ў тундры заўсёды шмат мелкаводных азёр, хоць сустракаюцца і буйныя азёры.

Клімат

Асаблівасцямі клімату біёма тундры з’яўляюцца нізкія тэмпературы (летнія тэмпературы не перавышаюць +10 °С, зімой сярэдняя тэмпература ад –10 °С да –30 °С), малая колькасць ападкаў (100—300 мм/год) у асноўным у выглядзе снегу, халодныя штармавыя вятры. У тундры большую частку года глеба пакрыта снегам і лёдам. Зіма тут вельмі халодная, доўгая, з моцнымі маразамі, завеямі і неглыбокім снежным покрывам. Сонца не падымаецца над гарызонтам — стаіць палярная ноч, назіраецца паўночнае ззянне. Лета кароткае, адносна халоднае і сухое, кароткі палярны дзень. Замаразкі магчымыя практычна ў любы летні дзень. Сярэдняя тэмпература ліпеня не перавышае +10 °С. Вегетацыйны перыяд кароткі і доўжыцца ад 2 да 2,5 месяца.

Прадуцэнты

Тыповыя прадуцэнты тундры прадстаўлены нізкарослай расліннасцю — гэта імхі, лішайнікі (ягель), злакі, асака, кусцікі, карлікавыя дрэвы. Практычна адсутнічаюць адналетнікі (акрамя некаторага пустазелля — зоркаўка сярэдняя), дамінуюць мнагалетнікі. З кветкавых раслін у большай ступені прадстаўлены карлікавыя дрэвы і дробныя кусцікі — карлікавыя бярозы і вербы, багун, марошка, курапаткава трава, брусніцы, дурніцы, расліны-падушкі (каменяломнік, крупка).

Расліны маюць тып лістоў, характэрны для ксерафітаў: скурыстыя, плоскія ці вузкія з прычыны фізіялагічнай сухасці, недахопу ў глебе вады і азоту. Амаль няма раслін з клубнямі, цыбулінамі, карэнішчамі. Карані раслін засяроджаны ў паверхневым гарызонце, што звязана з нізкай тэмпературай глебы і наяўнасцю вечнай мерзлаты.

Дамінуе вегетатыўнае размнажэнне. Тэрміны цвіцення розных відаў раслін збліжаны, бо вегетацыйны перыяд кароткі (цвітуць амаль усе віды адразу). Кветкі яркія, з неглыбокім размяшчэннем нектарнікаў, адкрытым венчыкам, апыляюцца ветрам і насякомымі.

Галоўныя прычыны адсутнасці лясоў — нізкія тэмпературы, вечная мерзлата, моцныя вятры, беднасць глеб азотам.

Кансументы

Відавы склад кансументаў тундры адносна небагаты. Тыповымі прадстаўнікамі з’яўляюцца млекакормячыя і птушкі: алень паўночны, лемінг, баран снежны, заяц палярны, пясец, воўк, мядзведзь белы (заходзіць у зімовы час), сава палярная, курапатка белая, гусі, качкі.

З насякомых пераважаюць двухкрылыя: камары, мошкі. Насякомыя і іншыя беспазваночныя жывуць у падсцілцы і верхнім тарфяным гарызонце глебы. У тундры з прычыны вельмі нізкіх тэмператур адсутнічаюць земнаводныя і паўзуны.

Трэба адзначыць рэзкія адрозненні ў складзе летняга і зімовага насельніцтва з прычыны сезонных і харчовых міграцый. Зімой у тундры застаюцца лемінгі, некаторыя палёўкі, алені паўночныя, пясцы, мядзведзі белыя. Летам сюды прылятаюць шматлікія віды пералётных птушак — гусі, качкі, казаркі, вераб’іныя. У некаторых паўночных птушак памеры носак большыя, чым у роднасных больш паўднёвых відаў. Адзначаецца таксама больш інтэнсіўны рост птушанят.

Праверым веды