*§ 41—2. Каменсалізм, протакааперацыя і мутуалізм — тыпы станоўчых біятычных узаемаадносін

Прэамбула

У папярэднім параграфе вы пазнаёміліся з узаемаадносінамі паміж відамі ў біяцэнозе, якія прыводзяць да зніжэння іх колькасці. Тым не менш у сфармаваных біяцэнозах колькасць відаў з’яўляецца адносна пастаяннай. Такім чынам, існуюць узаемаадносіны, якія спрыяюць павышэнню колькасці відаў, што ўзаемадзейнічаюць. Як вы ведаеце, узаемаадносіны, пры якіх віды карысныя адзін аднаму, прычым у адных выпадках гэта карысць узаемная, а ў іншых аднабаковая, умоўна называюцца станоўчымі. Як бачна з табліцы (*§ 41—1), да іх належаць каменсалізм, протакааперацыя, мутуалізм. Разгледзім іх адметныя асаблівасці і ролю ў біяцэнозе.

Каменсалізм

Каменсалізм (ад лац. commensalis — сатрапезнік) — тып узаема-адносін, пры якім арганізмы аднаго віду атрымліваюць карысць, не прыносячы ні шкоды, ні карысці арганізмам іншага віду.

Каменсалізм, які ўзнікае ў выніку трафічных сувязей і заснаваны на спажыванні адным відам рэшткаў ежы іншага віду, называецца нахлебніцтвам. Напрыклад, дробныя птушкі кормяцца рэшткамі ежы кракадзілаў, пясцы даядаюць рэшткі трапезы мядзведзя белага, а птушкі-трупаеды ці гіены ядуць рэшткі ежы буйных драпежнікаў (ільвоў, леапардаў). Узаемаадносіны па тыпе нахлебніцтва ўстанаўліваюцца нават паміж насякомымі і некаторымі раслінамі. Напрыклад, у вадкасці кветак-збаноў насякомаедных раслін жывуць лічынкі стракоз, пакровы якіх ахоўваюць іх ад ператраўлівання ферментамі расліны. Яны кормяцца насякомымі, якія ў лішку трапляюць у лоўчыя гарлачы.

Калі ж арганізмы ўзаемадзейнічаюць на аснове тапічных сувязей, выкарыстоўваючы сховішчы, гнёзды, норы або целы арганізмаў іншых відаў у якасці месцапражывання, не прычыняючы ім шкоды, то гэта праяўленне каменсалізму называецца кватаранцтвам. Напрыклад, рыба-прыліпала прымацоўваецца да панцыра марской чарапахі, дробныя рыбкі часта хаваюцца ў поласці цела галатурый, малькі некаторых рыб — пад парасонікамі медуз, якія маюць жыгучыя клеткі. Кватаранцтвам можна лічыць паселішча раслін-эпіфітаў на кары дрэў (лішайнікі, архідэі).

У гнёздах птушак, норах грызуноў жыве вялізная колькасць відаў членістаногіх, якія выкарыстоўваюць мікраклімат гэтых сховішчаў і знаходзяць там ежу ў выглядзе арганічных рэштак, што раскладаюцца, ці іншых відаў сужыцеляў. Пры такім ладзе жыцця адначасова маюць месца абедзве формы каменсалізму — кватаранцтва і нахлебніцтва.

Адносіны па тыпе каменсалізму вельмі важныя ў прыродзе, бо спрыяюць больш поўнаму засваенню асяроддзя і выкарыстанню харчовых рэсурсаў.

Протакааперацыя

Протакааперацыя — сумеснае існаванне, выгаднае для абодвух відаў, якое не з’яўляецца абавязковай умовай выжывання. Прыклады такіх узаемаадносін: апыленне пчоламі лугавых раслін; рыбы-чысцільшчыкі, якія вызваляюць цела буйных рыб ад вонкавых паразітаў. На ракавіне рака-адзінотніка можа пасяляцца каралавы паліп актынія, які мае жыгучыя клеткі, якія вылучаюць яд. Актынія ахоўвае рака ад драпежных рыб, а рак-адзінотнік, перамяшчаючыся, спрыяе павелічэнню кармавой прасторы актыніі. Але і рак-адзінотнік, і актынія могуць існаваць адно без аднаго. 

Мутуалізм

Мутуалізм (ад лац. mutuus — узаемны) — узаемавыгадны тып узаемаадносін, калі або адзін з відаў, або абодва не могуць існаваць асобна. Пры парушэнні гэтых узаемаадносін іх жыццё становіцца немагчымым. Класічны прыклад мутуалізму — лішайнікі, якія ўяўляюць сабой цеснае ўзаемадзеянне грыба і водарасці. У свабодным стане лішайнікавыя грыбы практычна не сустракаюцца ў прыродзе. Большасць жа відаў водарасцей, якія ўваходзяць у склад лішайнікаў, сустракаецца і ў свабодным стане. Гіфы грыба, аплятаючы клеткі і ніткі водарасцей, утвараюць спецыяльныя вырасты, якія пранікаюць унутр клетак водарасцей. Праз іх грыб атрымлівае арганічныя рэчывы, сінтэзаваныя водарасцямі. У сваю чаргу водарасці атрымліваюць з гіфаў грыба ваду і мінеральныя рэчывы. Аналагічнае ўзаемадзеянне назіраецца ў шапачкавых грыбоў і дрэвавых раслін, якія ўтвараюць мікарызу (грыбакорань).

У мнагаклетачных жывёл і раслін вельмі шырока распаўсюджаны мутуалізм з мікраарганізмамі. Добра вядомы прыклад мутуалізму — траваедныя капытныя і цэлюлозалітычныя бактэрыі, якія жывуць у іх страўніку. Яны выпрацоўваюць ферменты, што расшчапляюць цэлюлозу, таму неабходны для траваедных жывёл, у якіх такія ферменты адсутнічаюць. Траваедныя капытныя са свайго боку даюць бактэрыям пажыўныя рэчывы і асяроддзе пражывання з аптымальнымі тэмпературай і вільготнасцю.

Прыкладам мутуалізму могуць служыць узаемаадносіны бабовых раслін з клубеньчыкавымі бактэрыямі, якія фіксуюць малекулярны азот паветра. Бактэрыі-азотфіксатары выяўлены на каранях каля 200 відаў пакрытанасенных і голанасенных раслін. Часам мутуалізм з мікраарганізмамі заходзіць так далёка, што калоніі бактэрый можна разглядаць у якасці спецыялізаваных органаў мнагаклетачных. Напрыклад, у каракаціц і некаторых кальмараў бактэрыі, якія свецяцца, уваходзяць у склад органаў свячэння — фотафораў.

Біятычныя ўзаемаадносіны маюць вялікае экалагічнае значэнне. Каменсалізм, протакааперацыя і мутуалізм забяспечваюць максімальнае выкарыстанне харчовых рэсурсаў і асяроддзя пражывання. Узаемавыгадныя ўзаемаадносіны спрыяюць лепшаму выжыванню відаў, іх размнажэнню, а значыць, падтрыманню відавой разнастайнасці біяцэнозу.

Праверым веды