*§ 41—1. Канкурэнцыя, драпежніцтва і паразітызм — тыпы адмоўных біятычных узаемаадносін

Прэамбула

Асновай для ўзнікнення і існавання біяцэнозаў з’яўляюцца сувязі і ўзаемаадносіны, у якія ўступаюць адзін з адным віды, што жывуць у адным і тым жа біятопе. Яны вызначаюць асноўныя ўмовы жыцця відаў у згуртаванні, магчымасці здабывання ежы і заваявання новай прасторы.

З папярэдняга параграфа вы даведаліся пра тыпы сувязей, якія ўзнікаюць паміж арганізмамі розных відаў, што існуюць у адным біяцэнозе. На аснове гэтых сувязей фарміруюцца розныя біятычныя ўзаемаадносіны, якія могуць па-рознаму адлюстроўвацца на колькасці і жыццяздольнасці папуляцый, што ўзаемадзейнічаюць.

Класіфікацыя тыпаў узаемаадносін

Класіфікацыі біятычных узаемаадносін будуюцца на аснове розных прынцыпаў. Адным з папулярных падыходаў з’яўляецца прапанаваная амерыканскім эколагам Ю. Одумам адзнака магчымага выніку кантактаў двух відаў. Для кожнага з відаў вынік можа ацэньвацца як станоўчы, як адмоўны ці як нейтральны. Паводле гэтай класіфікацыі, любыя ўзаемаадносіны паміж арганізмамі можна апісаць з дапамогай спалучэння двух сімвалаў, якія паказваюць яго вынік для відаў, што ўзаемадзейнічаюць. Знак нуль («0») азначае нейтральны вынік, гэта значыць адсутнасць прыметных для віду наступстваў дадзеных узаемаадносін. Станоўчы для віду вынік ад узаемадзеяння з арганізмамі іншага віду абазначаецца сімвалам «+», а адмоўны ўплыў — сімвалам «–». Выкарыстоўваючы гэтыя сімвалы, характарыстыку найбольш распаўсюджаных у экасістэме тыпаў узаемаадносін арганізмаў розных відаў можна паказаць у выглядзе табліцы.

Табліца. Класіфікацыя біятычных узаемаадносін

Узаемаадносіны, якія прыводзяць да зніжэння колькасці хоць бы од-нага з відаў, умоўна называюцца адмоўнымі. Да іх належаць канкурэнцыя, драпежніцтва і паразітызм. А ўзаемаадносіны, пры якіх абодва віды ці адзін з іх павялічваюць сваю колькасць, не прыгнятаючы іншага віду, умоўна называюцца станоўчымі. Да іх належаць каменсалізм, протакааперацыя, мутуалізм. З пункту гледжання экалогіі паняцце «адмоўныя» ці «станоўчыя» ўзаемаадносіны не азначае «дрэнныя» ці «добрыя». Гэтыя паняцці паказваюць на характар змянення колькасці відаў, якія ўзаемадзейнічаюць. Ва ўстойлівым біяцэнозе назіраецца ўзаемаўраўнаважванне адмоўных і станоўчых узаемаадносін і, як следства, падтрымліваецца адносная стабільнасць біялагічнай сістэмы. Разгледзім больш падрабязна ролю адмоўных узаемаадносін у біяцэнозе.

Канкурэнцыя

Канкурэнцыя (ад лац. concurrentia — суперніцтва) — невыгадны для абодвух відаў тып узаемаадносін, які ўзнікае паміж арганізмамі з падобнымі экалагічнымі патрэбнасцямі. Пры сумесным жыцці кожны з іх знаходзіцца ў неспрыяльным становішчы ў сувязі з тым, што прысутнасць іншага віду памяншае магчымасці ў авалоданні харчовымі рэсурсамі, сховішчамі і іншымі сродкамі да існавання, якія маюцца ў месцапражыванні. Канкурэнцыя належыць да тыпу біятычных адносін, якія адмоўна адбіваюцца на партнёрах, што ўзаемадзейнічаюць. Яна выяўляецца або ў форме прамой канкурэнцыі, калі арганізмы ўступаюць у адкрытую барацьбу, або ў форме ўскоснай канкурэнцыі за абмежаваны рэсурс.

У выніку прамой канкурэнцыі арганізмы розных відаў прыгнятаюць адзін аднаго ў выніку непасрэднага кантакту, пры гэтым адбываецца зніжэнне колькасці абодвух відаў, якія ўзаемадзейнічаюць. Напрыклад, шпакі і вераб’і ў гнездавы перыяд нападаюць адзін на аднаго, канкурыруючы за месцы гнездавання.

У выпадку ўскоснай канкурэнцыі колькасць арганізмаў абодвух відаў зніжаецца з прычыны недахопу агульнага рэсурсу. Прыкладам можа служыць канкурэнцыя паміж раслінамі розных відаў за святло, ваду і мінеральныя рэчывы (культурныя расліны і пустазелле), паміж траваеднымі жывёламі розных відаў за раслінныя рэсурсы (зубр і алень высакародны).

І разам з тым, калі два віды з аднолькавымі экалагічнымі патрэбнасцямі апынаюцца ў адным згуртаванні, то, як правіла, адзін канкурэнт выцясняе іншага. Гэта заканамернасць — экалагічны закон, які атрымаў назву закона канкурэнтнага выключэння. Закон быў сфармуляваны расійскім эколагам Р. Ф. Гаўзе на аснове вынікаў доследаў па вырошчванні двух відаў недрапежных інфузорый роду Paramecium (P. сaudatum і P. аurelia) на адным і тым жа харчовым рэсурсе.

У монакультуры абодва віды добра раслі, і з часам іх колькасць стабілізавалася. Але калі Гаўзе змяшчаў абодва віды ў адну пасудзіну, то кожны від спачатку хутка павялічваў сваю колькасць, аднак з часам колькасць P. сaudatum зніжалася, аж да поўнага вымірання. Такім чынам, пры канкурэнцыі за агульны харчовы рэсурс P. сaudatum выявіла нізкую канкурэнтаздольнасць і была выцеснена больш канкурэнтаздольнай  P. aurelia.

На аснове атрыманых вынікаў Гаўзе сфармуляваў закон канкурэнтнага выключэння: два віды не могуць існаваць у адным месцапражыванні, калі іх экалагічныя патрэбнасці аднолькавыя.

Часта ў прыродзе віды, якія канкурыруюць за ежу ці прастору, разыходзяцца ў часе. Адбываецца дзяленне жывёл на дзённых і начных (ястрабы і совы, ластаўкі і кажаны, конікі і цвыркуны, розныя віды рыб, што выяўляюць актыўнасць у розны час сутак).

Драпежніцтва

Драпежніцтва — тып узаемаадносін, пры якім арганізм аднаго віду (драпежнік) ловіць, забівае і з’ядае арганізмы іншага віду (ахвяру). Адным з відаў драпежніцтва з’яўляецца канібалізм, калі арганізмы аднаго віду з'ядаюць адзін аднаго. Ён сустракаецца, напрыклад, у пацукоў. Калі ж у якасці ахвяры выступаюць расліны, то гэтыя ўзаемаадносіны называюць раслінаеднасцю.

Прыкладамі драпежніцтва з’яўляюцца: з’яданне стракозамі і павукамі мух, матылькоў, камароў; выкарыстанне насякомаеднымі раслінамі насякомых у якасці корму; паляванне ваўкоў, соў, лісіц на зайцаў і мышападобных грызуноў; з'яданне тыграмі, леапардамі казуль, аленяў.

З роляй драпежніцтва ў рэгуляцыі колькасці драпежніка і ахвяры вы пазнаёміліся пры вывучэнні раздзела «Від і папуляцыя». Неразумнае ўмяшанне ва ўзаемаадносіны драпежніка і ахвяры часта прыносіць шкоду прыродзе і чалавеку. 

Паразітызм

Паразітызм (ад грэч. parásitos — нахлебнік) — тып узаемаадносін арганізмаў розных відаў, пры якім арганізм аднаго віду (паразіт) выкарыстоўвае арганізм іншага віду (гаспадара) у якасці асяроддзя пражывання і крыніцы ежы. З дадзеным тыпам узаемаадносін вы пазнаёміліся пры вывучэнні § 13. Паразітызм узнік на аснове трафічных і тапічных сувязей. Паразіт прыгнятае жыццядзейнасць гаспадара, што можа стаць прычынай яго гібелі. Паразітамі часцей за ўсё з’яўляюцца дробныя арганізмы — вірусы, патагенныя бактэрыі, некаторыя пратысты, аднаклетачныя грыбы. Сярод беспазваночных найбольшая колькасць відаў-паразітаў маецца сярод чарвей (асабліва плоскіх і круглых). Сустракаюцца паразіты і сярод раслін (павітуха, заразіха).

Прыкладамі паразітызму могуць служыць узаемаадносіны паміж аскарыдай і чалавекам, смактуном пячоначным і буйной рагатай жывёлай, павітухай і канюшынай. Эктапаразіты, як правіла, часовыя і размяшчаюцца на покрыве цела (вошы, блохі, кляшчы, клапы), эндапаразіты — часцей пастаянныя і жывуць у поласцях і тканках цела арганізма (вірусы, бактэрыі, пратысты, паразітычныя чэрві). Паразітызм, гэтак жа як драпежніцтва і канкурэнцыя, адыгрывае важную ролю ў рэгуляцыі колькасці папуляцый у прыродзе.

Такім чынам, адмоўныя ўзаемаадносіны маюць вялікае значэнне для рэгуляцыі колькасці папуляцый, якія ўзаемадзейнічаюць.

У выніку экалагічных даследаванняў было вызначана, што у біяцэнозах, якія сфарміраваліся нядаўна, верагоднасць узнікнення моцна выяўленых адмоўных узаемаадносін вельмі вялікая. Па меры развіцця біясістэмы іх роля зніжаецца за кошт фарміравання станоўчых узаемаадносін.

Праверым веды