*§ 35—1. Антагенез чалавека. Эмбрыянальнае развіццё чалавека
- Успомніце, якія этапы ўключае антагенез у жывёл. Якія стадыі развіцця праходзіць зародак?
- Як вы думаеце? Ці маюцца адметныя асаблівасці ў антагенезе чалавека ў параўнанні з жывёламі?
- Вы даведаецеся, як працякае эмбрыянальнае развіццё чалавека, якія фактары навакольнага асяроддзя робяць уплыў на развіццё зародка, якія стадыі вылучаюць на этапе постэмбрыянальнага развіцця чалавека.
| Сайт: | Профильное обучение |
| Курс: | Біялогія. 10 клас |
| Падручнік: | *§ 35—1. Антагенез чалавека. Эмбрыянальнае развіццё чалавека |
| Надрукаваны: | Гость |
| Дата: | Нядзеля 19 Травень 2024 |
Прэамбула
Антагенез чалавека, як і жывёл, уключае два этапы:
1) эмбрыянальны (унутрычэраўны); 2) постэмбрыянальны.
Эмбрыянальны (унутрычэраўны) этап антагенезу
Эмбрыянальны (унутрычэраўны) этап антагенезу — развіццё чалавека ад утварэння зіготы да нараджэння. У ім адрозніваюць тры перыяды: пачатковы, зародкавы, плодны. Зародак чалавека да завяршэння фарміравання зачаткаў органаў называюць эмбрыёнам, а пасля гэтага аж да нараджэння — плодам.
Пачатковы перыяд доўжыцца ад утварэння зіготы да фарміравання бластацысты (5—6 дзён). Апладненне ў жанчыны адбываецца ў матачнай трубе, пасля чаго ўтвораная зігота працягвае рух па матачнай трубе ў бок маткі. Гэтаму спрыяюць скарачэнні мышачнага слоя трубы і рухі раснічак эпітэлію. Жыўленне зіготы да ўкаранення ў матачную сценку ажыццяўляецца за кошт жаўтка, у склад якога ўваходзяць бялкі, тлушчы, мінеральныя солі, вітаміны.
Пасля апладнення (праз 24—30 г) пачынаецца драбленне зіготы. Пасля некалькіх дзяленняў эмбрыён нагадвае тутавую ягаду і называецца морула. На стадыі морулы эмбрыён уяўляе сабой шарападобнае ўтварэнне са шчыльна прылеглых адзін да аднаго 12—16 бластамераў, пазбаўленае поласці.
Першапачаткова ўсе бластамеры эмбрыёна чалавека аднолькавыя. Да чацвёртага дня развіцця, калі эмбрыён складаецца прыблізна з 30—32 клетак, бластамеры пачынаюць дыферэнцыравацца. У млекакормячых морула пераходзіць у стадыю бластацысты. Бластацыста адрозніваецца ад бластулы і характэрна толькі для плацэнтарных млекакормячых. Яна ўяўляе сабой полы шар з вонкавага пласта клетак — бластамераў, якія фарміруюць трафабласт, і размешчаных ўнутры прымацаваных да адной са сценак шара клетак унутранага пласта — эмбрыябласта.
Бластацыста трапляе ў матку, дзе каля двух дзён знаходзіцца ў свабодным стане. У далейшым вонкавы слой клетак фарміруе пальцападобныя вырасты, якія забяспечваюць урастанне бластацысты ў слізістую абалонку маткі (эндаметрый). Пасля гэтага пачынаецца зародкавы перыяд.
Парушэнне транспарту зіготы ў матку можа прыводзіць да ўтварэння і імплантацыі бластацысты ў матачнай трубе і развіцця пазаматачнай цяжарнасці. Парушэнне рэакцый узаемадзеяння бластацысты са сценкай маткі ў працэсе імплантацыі можа абумовіць ранні выкідыш яшчэ да таго, як выяўлены факт цяжарнасці.
Зародкавы перыяд — перыяд ад укаранення бластацысты ў сценку маткі да фарміравання ў эмбрыёна зачаткаў асноўных органаў і іх сістэм (ад 7 дзён да 8 тыдняў).
Калі бластацыста змяшчае два і больш эмбрыябласты, такі эмбрыён дае пачатак аднаяйцавым блізнятам (каля выпадкаў нараджэння ўсіх аднаяйцавых блізнят).
Пасля ўкаранення ў эмбрыёне пачынаецца стадыя гаструляцыі. Утвараюцца зародкавыя лісткі: эктадэрма, энтадэрма і мезадэрма. Затым ідзе перыяд закладкі зачаткаў асноўных органаў і іх сістэм — гіста- і арганагенез. У васьмітыднёвага эмбрыёна пры яго даўжыні каля 40 мм і масе каля 5 г ужо маюцца амаль усе структуры цела чалавека. Для забеспячэння сувязі эмбрыёна з асяроддзем у яго развіваюцца тры зародкавыя абалонкі (так званыя правізарныя органы) — харыён, амніён і алантоіс. Яны забяспечваюць ахову і харчаванне эмбрыёна.
Вонкавая абалонка эмбрыёна завецца харыёнам. Яна мае варсінкі, з дапамогай якіх урастае ў слізістую абалонку маткі. У месцы яе найбольшага ўрастання развіваецца плацэнта ў выглядзе дыска. Алантоіс забяспечвае газаабмен зародка і выдзяленне канчатковых прадуктаў метабалізму. Амніён развіваецца з унутранага лістка і фарміруе амніятычную поласць, запоўненую амніятычнай вадкасцю. У гэтай вадкасці плод знаходзіцца да самага нараджэння.
Да канца 2-га месяца эмбрыён набывае рысы знешняга падабенства з чалавекам і, як адзначалася, называецца плодам. З гэтага моманту пачынаецца плодны перыяд.
Плодны перыяд доўжыцца ад утварэння плода і фарміравання плацэнты да нараджэння (ад 9 да 40 тыдняў). Абмен рэчываў плода ажыццяўляецца праз плацэнту, з якой ён звязаны пупочным канацікам (пупавінай). У плацэнце маюцца крывяносныя сасуды, якія забяспечваюць плацэнтарны кровазварот. Праз сценкі крывяносных капіляраў і варсінак плацэнты ідзе абмен газамі і пажыўнымі рэчывамі паміж арганізмам маці і плода. Кроў маці і плода ніколі не змешваецца.
Плацэнта — адзіны орган, які складаецца з клетак двух розных арганізмаў: маці і плода. Пупавіна — гэта частка плода. Праз яе праходзяць крывяносныя сасуды, якія ўваходзяць у склад крывяноснай сістэмы зародка і нясуць кроў у абодвух напрамках: ад плода да маці і ад маці да плода. Сасуды пупавіны аддзелены ад капіляраў маткі тонкай сценкай, праз якую пранікаюць прадукты абмену рэчываў. Ад маці да плода паступаюць глюкоза, вада, амінакіслоты, некаторыя бялкі, тлушчы, неарганічныя солі, вітаміны, антыцелы, кісларод. Такім жа шляхам ад маці да плода могуць перадавацца і шкодныя фактары (бактэрыі, вірусы, яды, алкаголь, нікацін, лекавыя прэпараты). Ад плода да маці транспартуюцца лішкі вады, прадукты распаду бялкоў, гармоны, вуглякіслы газ.
Агульная працягласць цяжарнасці складае 270—280 дзён (10 месячных месяцаў). Да моманту нараджэння плод у сярэднім важыць 3—3,5 кг і мае рост 50—55 см.
Уплыў умоў навакольнага асяроддзя на ўнутрычэраўнае развіццё дзіцяці
Развіццё арганізма чалавека ўяўляе сабой складанае спалучэнне такіх працэсаў, як дзяленне клетак, іх перамяшчэнне і ўзаемадзеянне, утварэнне тканак і органаў. Любое парушэнне гэтых працэсаў можа выклікаць заганы развіцця эмбрыёна або плода. Такія парушэнні могуць узнікаць пад дзеяннем розных шкодных фактараў. Да фактараў рызыкі развіцця прыроджаных заган належаць іанізуючае выпраменьванне, вірусныя і бактэрыяльныя інфекцыі, патагенныя мікраарганізмы, гельмінты, некаторыя лекавыя прэпараты, алкаголь, курэнне, наркотыкі, недастатковае харчаванне, прафесійныя шкоднасці, позні матчын узрост, недастатковы медыцынскі кантроль.
Іанізуючая радыяцыя выклікае змяненні ў спадчынным апараце клетак і з’яўленне мутацый. Таксама небяспеку ўяўляюць вірусы і бактэрыі. Напрыклад, у жанчын, якія перанеслі вірусную краснуху ў першым трыместры цяжарнасці, часта нараджаюцца дзеці з хваробамі сэрца, глухатой, катарактай (памутненне крышталіка вока). Узбуджальнік сіфілісу здольны выклікаць прыроджаную глухату. Акрамя таго, у бацькоў, якія злоўжываюць алкаголем, дзеці нараджаюцца са спецыфічным комплексам выродлівасцей і заган: затрымкай у фізічным і разумовым развіцці, рознымі чэрапна-мазгавымі выродлівасцямі, заганамі сэрца, дэфектамі канечнасцей і інш. На дзетародныя функцыі чалавека ўплывае курэнне і злоўжыванне наркотыкамі: у жанчын, якія кураць, на павялічваецца рызыка бясплоддзя, а ў мужчын курэнне выклікае значнае зніжэнне палавой патэнцыі. Галоўную шкоду тытунёвы дым наносіць зародку. Большасць дзяцей, народжаных курцамі, з’яўляюцца на свет з рознымі парушэннямі — маса іх цела меншая за норму, яны адстаюць у псіхічным развіцці, у іх высокі працэнт раптоўнай смерці. Вялікую небяспеку для развіцця плода ўяўляюць некаторыя лекавыя прэпараты (барбітураты, тэтрацыкліны, варфарын і інш.).
Парушэнні ў развіцці часцей выклікаюць тыя фактары, якія дзейнічаюць у пэўныя крытычныя перыяды, калі эмбрыён або плод максімальна адчувальныя да пэўных уздзеянняў. У чалавека крытычнымі перыядамі эмбрыянальнага развіцця з’яўляюцца: апладненне; урастанне бластацысты ў сценку маткі (7—8-ы дні эмбрыягенезу); развіццё комплексу восевых органаў і плацэнты (3—8-ы тыдні); развіццё галаўнога мозга (15—20-ы тыдні); фарміраванне асноўных сістэм арганізма, у тым ліку палавой (20—24-ы тыдні).
Паўторым галоўнае. Антагенез чалавека ўключае два этапы: эмбрыянальны і постэмбрыянальны. На эмбрыянальным этапе адрозніваюць тры перыяды: пачатковы, зародкавы, плодны. Пачатковы перыяд доўжыцца ад утварэння зіготы да фарміравання бластацысты (5—6 дзён) і ўключае стадыю морулы. У зародкавым перыядзе бластацыста урастае ў сценку маткі і паступова ператвараецца ў плод (ад 7 да 8 тыдняў). У гэтым перыядзе ў эмбрыёна развіваюцца тры зародкавыя абалонкі — харыён, амніён і алантоіс. Плодны перыяд — гэта перыяд развіцця плода да нараджэння. Абмен рэчываў плода ў гэтым перыядзе ажыццяўляецца праз плацэнту. Уздзеянне неспрыяльных фактараў асяроддзя на эмбрыянальным этапе развіцця чалавека можа выклікаць заганы развіцця плода.
Праверым веды
Ключавыя пытанні
1. Назавіце працягласць эмбрыянальнага перыяду развіцця чалавека: 20 тыдняў; 28 тыдняў; 40 тыдняў; 45 тыдняў.
2. Чаму цяжарнай жанчыне проціпаказана курыць?
3. Як называюцца клеткі, якія ўтвараюцца ў выніку драблення? У чым адрозненне драблення ад звычайнага дзялення?
4. Назавіце асноўныя перыяды развіцця зародка чалавека. У якім перыядзе эмбрыянальнага развіцця чалавека адбываецца дыферэнцыяцыя клетак?
5. Што такое крытычныя перыяды развіцця зародка чалавека?
Складаныя пытанні
1. Як умовы жыцця маці ўплываюць на фарміраванне і развіццё плода?
2. Якія фактары сучаснага жыцця могуць паўплываць на здароўе будучых дзяцей?
3. Як вы можаце растлумачыць выраз «усвядомленае мацярынства і бацькоўства»? Што такое планаванне цяжарнасці? Як яно садзейнічае нараджэнню здаровага дзіцяці?
4. Як вы ставіцеся да магчымасці кланіравання чалавека?
5. Выкарыстоўваючы матэрыял вучэбнага дапаможніка, устанавіце адпаведнасць паміж паняццем, яго катэгорыяй і зместам.
Паняцці: А — размнажэнне; Б — яйцаклеткі; В — сперматазоіды; Г — апладненне; Д — семяннікі; Е — матка; Ж — яечнікі.
Катэгорыі: 1 — клетка; 2 — працэс; 3 — орган; 4 — залоза.
Змест: а) зліццё палавых клетак; б) утвараюцца ў яечніках; в) нараджэнне сабе падобных; г) прызначаны для выношвання плёну; д) вырабляюць яйцаклеткі; е) утвараюцца ў семянніках; ж) выпрацоўваюць сперматазоіды.
Індывідуальнае дамашняе заданне. Выкарыстоўваючы дадатковыя крыніцы інфармацыі, падрыхтуйце прэзентацыю на тэму «Заганы развіцця плода як следства нездаровага ладу жыцця будучай маці».