*§ 29—3. Спосабы бясполага размнажэння мнагаклетачных арганізмаў

Прэамбула

У мнагаклетачных арганізмаў адрозніваюць пяць асноўных спосабаў бясполага размнажэння:

1) фрагментацыя;
2) вегетатыўнае размнажэнне;
3) пачкаванне;
4) поліэмбрыянія;
5) спораўтварэнне.

Фрагментацыя і вегетатыўнае размнажэнне заснаваны на здольнасці арганізмаў да рэгенерацыі (аднаўлення частак цела, якія адсутнічаюць).

Фрагментацыя

У водарасцей, грыбоў, лішайнікаў размнажэнне адбываецца фрагментамі талома (цела, не падзеленага на органы), гэта значыць спосабам фрагментацыі. Гэты спосаб назіраецца таксама ў кішачнаполасцевых, плоскіх і кольчатых чарвей, марскіх зорак.

Вегетатыўнае размнажэнне

Такі спосаб размнажэння характэрны для раслін. Пры вегетатыўным размнажэнні даччыны арганізм фарміруецца за кошт вегетатыўнага органа ці яго відазмянення (гл. мал. у § 1). Вегетатыўнае размнажэнне ў раслін можа ажыццяўляцца з дапамогай сцябла (кактусы, эладэя), ліста (фіялка, бягонія), каранёвых чаранкоў (маліны, сліва, вішня). У некаторых раслін для размнажэння выкарыстоўваюцца відазмененыя парасткі: цыбуліны (цыбуля, часнок, цюльпан, нарцыс); карэнішчы (пырнік, ландыш); вусы (суніцы); клубні (бульба); каранёвыя клубні (вяргіня). Для размнажэння культурных раслін чалавек ужывае такія спосабы вегетатыўнага размнажэння, як атожылкі і чаранкі, дзяленне куста (парэчкі, агрэст, маліны). У садаводстве часта ўжываецца прышчэпка, калі хочуць злучыць каштоўныя спажывецкія якасці гатунку расліны, якая прышчэпліваецца (прышчэпак), з непатрабавальнасцю расліны, на якую праводзіцца прышчэпка (прышчэпа). 

Пачкаванне

Гэты спосаб размнажэння сярод мнагаклетачных найбольш характэрны для двухслаёвых жывёл — кішачнаполасцевых. У гідры, напрыклад, двухслаёвая сценка цела ўтварае выраст (почку), на верхавіне якога прарываецца ротавая адтуліна і ўтвараюцца шчупальцы. Затым даччыная асобіна аддзяляецца, прымацоўваецца да субстрату, расце і становіцца самастойным арганізмам. Пачкаванне сустракаецца ў некаторых відаў грыбоў, імхоў, водарасцей, а таксама ў шэрага відаў чарвей.

Поліэмбрыянія

Спосаб размнажэння на эмбрыянальнай стадыі развіцця, калі зігота дзеліцца на дзве ці больш клеткі, кожная з якіх развіваецца ў самастойны арганізм, называецца поліэмбрыяніяй. Пры гэтым нашчадкі заўсёды аднаго полу. Поліэмбрыянія сустракаецца шмат у якіх відаў жывёл, у тым ліку ў чалавека. У чалавека поліэмбрыянія абумоўлівае з’яўленне аднаяйцавых блізнят — даччыных арганізмаў, якія валодаюць ідэнтычнай спадчыннай інфармацыяй.

Уласцівая чалавеку поліэмбрыянія носіць факультатыўны (неабавязковы) характар. У некаторых арганізмаў (наезнікі, браняносцы) поліэмбрыянія ажыццяўляецца аблігатна (абавязкова) пры кожным апладненні.

Спораўтварэнне

У папярэднім параграфе вы пазнаёміліся са спораўтварэннем у аднаклетачных арганізмаў, з будовай і відамі іх спор. Утварэнне спор для размнажэння назіраецца і ў мнагаклетачных арганізмаў: водарасцей, грыбоў, імхоў, хвашчоў, дзеразы, папараці, але не сустракаецца ў жывёл. Іх споры па будове не адрозніваюцца ад спор аднаклетачных, за выключэннем спор раслін і некаторых водарасцей (напрыклад, улотрыкс), якія маюць адзінарны набор храмасом. Споры могуць быць як нерухомымі, так і рухомымі (зааспоры).

У раслін і некаторых відаў грыбоў (мукор) споры ўтвараюцца ў спецыяльных органах — спарангіях. У большасці грыбоў і водарасцей няма спарангіяў, і споры ўтвараюцца адкрытым спосабам.

Споры могуць працяглы час знаходзіцца ў стане спакою, не прарастаць, чакаць, пакуль пройдзе холад, жара, засуха, а калі настаюць спрыяльныя ўмовы, яны прарастаюць, дзеляцца і з іх утвараюцца новыя асобіны.

Праверым веды