§ 0—4. Асблівасці будовы генератыўных органаў раслін

Генератыўныя органы насенных раслін

У насенных раслін антэрыдыі адсутнічаюць, а архегоніі маюцца толькі ў голанасенных. У пакрытанасенных генератыўнымі органамі з’яўляюцца кветка, насенне, плод. Кветка — відазменены пакарочаны парастак, прыстасаваны для палавога размнажэння. У ім сумешчаны працэсы ўтварэння палавога пакалення, гамет, апылення, апладнення, утварэння насення і пладоў. Нягледзячы на вельмі вялікую разнастайнасць кветак, для іх характэрны агульны план будовы.

Вегетатыўныя часткі кветкі (кветаножка, кветаложа, чашачка, венчык) не прымаюць непасрэднага ўдзелу ў працэсе размнажэння, а выконваюць дапаможныя функцыі. Генератыўныя часткі кветкі (тычынка, песцік) адыгрываюць галоўную ролю ў працэсе размнажэння. Тычынка — гэта частка кветкі, якая прадвызначае мужчынскі пол. Кожная тычынка складаецца з тычынкавай ніткі і пыльніка. Пыльнік складаецца з двух пылковых мяшкоў, у кожным з якіх маецца па дзве пылковыя камеры (гнёзды). У пылковых камерах знаходзяцца пылковыя зерні, у кожным з якіх утвараецца па два сперміі. Песцік у кветцы займае цэнтральнае становішча. Ён прадвызначае жаночы пол і складаецца з рыльца, слупка і завязі. У завязі знаходзіцца адзін ці некалькі семязачаткаў (семязавязей). У кожным семязачатку фарміруецца зародкавы мяшок, які змяшчае адну яйцаклетку. У кветцы можа быць некалькі песцікаў, а ў песціку можа быць некалькі семязачаткаў. Працэсы ўтварэння палавога пакалення і палавых клетак у пакрытанасенных будуць разгледжаны ў раздзеле 3.

У большасці раслін дробныя кветкі сабраны ў суквецці. Простыя суквецці адрозніваюцца парадкам размяшчэння кветак на кветаносе, тыпам кветак і характарам кветаноса (гл. табл.). 

Табліца. Характарыстыка асноўных тыпаў простых суквеццяў

Да складаных суквеццяў належаць: складаная гронка, складаны парасонік, складаны колас, складаны шчыток. Складаная гронка складаецца з простых гронак, размешчаных у чарговым парадку на галоўным кветаносе (бэз, трыснёг, вінаград). Калі простыя гронкі маюць паніклы выгляд, то складаная гронка называецца мяцёлкай (проса, авёс, мятліца). У складаным парасоніку ад верхавіны галоўнага кветаноса адыходзяць кветаносы простых парасонікаў (морква, кроп, баршчэўнік, пятрушка). У складаным коласе простыя каласкі з сядзячымі кветкамі мацуюцца да галоўнага кветаноса супрацьлегла (жыта, ячмень, пшаніца, пырнік). Складаны шчыток складаецца з простых шчыткоў, якія маюць кветаносы рознай даўжыні і прымацаваны да галоўнага кветаноса ў розных пунктах такім чынам, што ўсе кветкі знаходзяцца ў адной плоскасці (рабіна, бузіна, крываўнік, піжма).

Пасля апылення — пераносу пылковых зерняў з пыльніка на рыльца песціка адбываецца двайное апладненне, а затым фарміраванне насення і пладоў. Гэтыя працэсы падрабязна будуць апісаны ў раздзеле 3. Наяўнасць плода, які змяшчае насенне, — характэрная прымета пакрытанасенных раслін. Разнастайнасць простых пладоў абумоўлена іх адрозненнямі па тыпе каляплодніка (сухія ці сакавітыя), колькасці насення (адна- ці шматнасенныя), асаблівасцях раскрывання (плады, якія  раскрываюцца, ці плады, якія не раскрываюцца) (гл. табл.).

Табліца. Характарыстыка асноўных тыпаў простых пладоў

Калі ў кветцы маецца некалькі песцікаў, то з завязі кожнага з іх утвараецца плод. Зрастаючыся паміж сабой, плады адной кветкі ўтвараюць зборны плод. Зборныя плады характэрны для малін і ажын (зборная касцянка), шыпшыны і казяльца (зборны арэшак), вадазбору і лотаці (зборная лістоўка). Плады маюць розныя прыстасаванні і могуць распаўсюджвацца ветрам, жывёламі, вадой, чалавекам. 

Генератыўныя органы споравых раслін

Генератыўныя (рэпрадуктыўныя) органы забяспечваюць працэсы палавога размнажэння раслін. У споравых і насенных раслін генератыўныя органы адрозніваюцца.

У споравых раслін (імхі, дзераза, хвашчы, папараці) органамі палавога размнажэння з’яўляюцца антэрыдыі і архегоніі. Антэрыдыі — мужчынскія палавыя органы, якія размяшчаюцца на мужчынскай ці двухполай расліне і выпрацоўваюць мужчынскія гаметы (сперматазоіды). Антэрыдыі ўяўляюць сабой невялікія авальныя цельцы, якія маюць сценку з аднаго пласта клетак. Унутры іх знаходзяцца мацярынскія сперматагенныя клеткі, з якіх шляхам дзялення фарміруюцца двухжгуцікавыя (імхі, дзераза, хвашчы) ці шматжгуцікавыя (папараці) сперматазоіды. Пасля іх выспявання сценка антэрыдыя раздзіраецца, і сперматазоіды з дапамогай вады дасягаюць яйцаклетак. Архегоніі — жаночыя палавыя органы, якія размяшчаюцца на жаночай ці двухполай расліне і выпрацоўваюць жаночыя гаметы (яйцаклеткі). Архегоніі маюць колбападобную форму і складаюцца з пашыранага брушка і вузкай падоўжанай шыйкі. У брушку размяшчаецца буйная яйцаклетка. Пасля выспявання яйцаклеткі ў архегоній трапляюць сперматазаоіды. Абавязковай умовай для апладнення з’яўляецца наяўнасць вады.

Праверым веды