§ 2. Першабытная гісторыя чалавецтва

1. Перыядызацыя гісторыі першабытнага грамадства

Найстаражытнейшы перыяд чалавечай гісторыі (перадгісторыі) — ​ад з’яўлення першых людзей да ўзнікнення першых цывілізацый — ​атрымаў назву гісторыя першабытнага грамадства. Гэта самы працяглы перыяд гісторыі чалавецтва, які ахоплівае некалькі мільёнаў гадоў.

Нашы веды пра гісторыю гэтага перыяду грунтуюцца не на пісьмовых крыніцах, а толькі на звестках археалогіі. Таму даводзіцца рэканструяваць карціну свету старажытных людзей: пра што яны думалі, як уяўлялі сабе навакольную рэчаіснасць. Гэта галоўная цяжкасць у вывучэнні першабытнасці. Таксама складаным уяўляецца пытанне аб рассяленні невялікіх радавых абшчын на вялізнай тэрыторыі. Людзі рэдка вялі аселае жыццё, часта перамяшчаліся, таму археолагам вельмі цяжка знайсці матэрыяльныя сведчанні іх жыцця. Найчасцей вучоныя знаходзяць фрагменты шкілетаў людзей, але за сотні тысяч або нават мільёны гадоў яны захаваліся дрэнна. Таму складана стварыць цэласную карціну эвалюцыі чалавека на аснове гэтых фрагментарных знаходак. Аднак на сённяшні дзень сабраны значны матэрыял, які дае магчымасць пабудаваць схему развіцця чалавека і скласці перыядызацыю першабытнага грамадства.

Існуе шэраг сістэм перыядызацыі першабытнай гісторыі: геалагічная, археалагічная, антрапалагічная і інш. Геалагічная перыядызацыя грунтуецца на паслядоўнай змене эпох развіцця самой Зямлі. Яна не можа даць нам адказы на пытанні аб развіцці чалавека. Антрапалагічная перыядызацыя адзначае этапы змянення фізічнага выгляду чалавека па знойдзеных касцявых парэштках. Найбольш распрацаванай з’яўляецца археалагічная перыядызацыя, заснаваная на вывучэнні зробленых чалавекам прылад працы і выкарыстаных для гэтага матэрыялаў.

2. Праблема паходжання чалавека

Здавалася б, пытанне «Калі пачынаецца чалавечая гісторыя?» мае просты адказ: «З таго моманту, калі з’явіліся людзі». Але тады ўзнікае неабходнасць адказаць на пытанне аб тым, як з’явіліся людзі, што можа дапамагчы ў вызначэнні часу іх з’яўлення. Гэта вельмі складаныя праблемы.

Як сведчыць навука, чалавек з’явіўся не ў адзін момант, а фарміраваўся ў выніку працяглай біялагічнай эвалюцыі. За некалькі мільёнаў гадоў нашы продкі ў барацьбе за існаванне набылі рысы, якія аддалілі іх ад жывёл і зрабілі людзьмі: абстрактнае мысленне і маўленне, здольнасць да вырабу і выкарыстання прылад працы, устойлівыя правілы аказання ўзаемадапамогі ў калектыве і г. д. Дакладную дату з’яўлення чалавека прывесці немагчыма, паколькі гэта быў эвалюцыйны працэс, які расцягнуўся на мільёны гадоў.

Эвалюцыя ішла па двух кірунках, якія мы называем антрапагенезам і сацыягенезам, гэта значыць біялагічным і сацыяльным развіццём.

Пераходным ад малпы да чалавека відам лічацца аўстралапітэкі, якія шырока рассяліліся ў Афрыцы каля 4 млн гадоў таму. Яны ўжо маглі хадзіць на дзвюх нагах, што стала асновай прамахаджэння, а таксама, магчыма, выраблялі найпрымітыўнейшыя прылады працы для здабывання ежы.

Большасць вучоных на аснове археалагічных звестак вылучаюць некалькі стадый развіцця ўласна чалавека.
Першым прадстаўніком чалавечага роду лічыцца чалавек умелы (лац. Homo habilis). Ён жыў ва Усходняй Афрыцы 2,5–2 млн гадоў таму і вырабляў першыя найпрасцейшыя каменныя прылады. У яго ўжо быў больш развіты, чым у аўстралапітэка, мозг, але знешне ён быў падобны да свайго продка — ​напрыклад, яго вага ўсё яшчэ не перасягала 50 кг.

Чалавек прамаходзячы (лац. Homo erectus) з’явіўся каля 1,8 млн гадоў таму ў Афрыцы і рассяліўся ў Азіі і частцы Еўропы. Ён ужо актыўна выкарыстоўваў агонь, масай цела і аб’ёмам мозгу быў блізкі да сучаснага чалавека, хоць знешне яшчэ моцна адрозніваўся ад яго.

Неандэрталец (лац. Homo neanderthalensis) жыў 400–40 тыс. гадоў таму ў Еўразіі. Менавіта неандэртальцы дзякуючы сваёй шматлікасці пакінулі значную колькасць археалагічных знаходак, якія сведчаць пра дастатковую развітасць іх культуры. Яшчэ нядаўна неандэртальца лічылі прамым продкам сучаснага чалавека, але цяпер вучоныя ўпэўнена сцвярджаюць, што ён уяўляў сабой тупіковую галіну эвалюцыі.

Краманьёнец быў вынікам развіцця віду чалавек разумны (лац. Homo sapiens), які ўзнік раней, і ўжо адпавядаў чалавеку сучаснага тыпу (лац. Homo sapiens sapiens). Каля 40 тыс. гадоў таму краманьёнцы з’явіліся ў Еўропе і выцеснілі неандэртальцаў. За некалькі дзясяткаў тысяч гадоў імі была заселена ўся Зямля. Так пачалася гісторыя сучаснага чалавека.

2–1. Ступені эвалюцыі ў напрамку да «чалавека разумнага»

У навуцы існуюць розныя пункты гледжання на антрапагенез (паходжанне чалавека сучаснага выгляду). Не ўсе навукоўцы прытрымліваюцца эвалюцыйнай тэорыі (аб паходжанні чалавека ад агульных продкаў з малпамі).

За апошнія 150 гадоў зроблена мноства адкрыццяў касцяных астанкаў (костак, чарапоў, шкілетаў) розных істот, якія жылі ад 9 млн да 500 тыс. гадоў таму. Па знешнім выглядзе (пастава, памер і форма галавы, кісцей рук) яны займалі прамежкавае становішча паміж сучаснымі малпамі і людзьмі. Пры гэтым чым бліжэй да сучаснасці былі датаваныя астанкі, тым больш чалавечых рысаў у іх знаходзілі. Пры ўсёй разнастайнасці пунктаў гледжання на антрапагенез (паходжанне чалавека сучаснага выгляду) пераважная большасць навукоўцаў прытрымліваецца эвалюцыйнай тэорыі, якая пацвярджаецца шэрагам археалагічных і біялагічных дадзеных, і вызначаюць яго этапы прыкладна аднолькава:

Самым блізкім да чалавека лічыцца аўстралапітэк (аustralopithecus), які жыў на тэрыторыі Афрыкі 4,2—1 млн гадоў таму. На яго целе быў густы валасяны пакроў, і па знешнім выглядзе ён быў больш падобны да малпаў, чым да чалавека. Аднак аўстралапітэк хадзіў на дзвюх нагах і карыстаўся рознымі прадметамі як прыладамі, чаму спрыяў адлеглы вялікі палец кісці рукі Галоўным адрозненнем рукі ад канечнасці малпы з'яўляецца тое, што чалавек можа закрануць вялікім пальцам кончыкі астатніх пальцаў кісці. Аб'ём яго мозгу быў меншым, чым у сучаснага чалавека, але большым, чым у сучасных чалавекападобных малпаў.

Чалавек умелы (Homo habilis) лічыцца самым першым прадстаўніком чалавечага роду. Ён жыў 2,5—1,5 млн гадоў таму ў Афрыцы і названы так дзякуючы ўменню вырабляць найпрасцейшыя каменныя прылады. Яго мозг на траціну пераўзыходзіў па аб'ёме мозг аўстралапітэка, а біялагічныя асаблівасці мозгу сведчаць пра магчымыя зародкі маўлення. У астатнім чалавек умелы быў больш падобны да аўстралапітэка, чым да сучаснага чалавека.

Чалавек прамаходзячы (Homo erectus) пачаў рассяляцца па Афрыцы, Еўропе і Азіі 1,8 млн гадоў назад. Мозг чалавека прамаходзячага па аб'ёме блізкі да мозгу сучаснага чалавека. У параўнанні з чалавекам умелым у дадзенага віду быў больш масіўны целасклад, рост мог дасягаць 180 см. Homo erectus актыўна карыстаўся найпрасцейшымі прыладамі працы. Навукоўцы лічаць, што менавіта ён выкарыстоўваў агонь для прыгатавання ежы, а таксама жыў і паляваў арганізаванымі групамі. Вельмі верагодна, што чалавек прамаходзячы валодаў маўленчымі навыкамі.

Неандэрталец (Homo neanderthalensis) жыў каля 400—40 тыс. гадоў таму. Аб'ём мозга неандэртальца адпавядаў аб'ёму мозга сучаснага чалавека (і нават трохі пераўзыходзіў яго). Археалагічныя раскопкі сведчаць пра дастаткова развітую культуру ў Homo neanderthalensis, якая ўключала рытуалы, зародкі мастацтва і маралі (клопат пра супляменнікаў). Раней меркавалася, што неандэрталец — прамы продак сучаснага чалавека, але цяпер вучоныя лічаць яго тупіковай, «сляпой» галіной эвалюцыі.

Пераход ад чалавека прамаходзячага да чалавека разумнага (Homo sapiens) адбываўся 350—300 тыс. гадоў таму ва Усходняй Афрыцы. Навукоўцам складана вызначыць мяжу, калі адзін від змяняе іншы, таму прадстаўнікоў гэтага пераходнага перыяду часам называюць найстаражытнейшым чалавекам разумным.

Чалавек разумны новы (Homo sapiens sapiens), г. зн. чалавек сучаснага тыпу, каля 40 тыс. гадоў таму пачаў рассяляцца ў Еўропе. Па месцы першай знаходкі старажытных прадстаўнікоў гэтага віда ў Еўропе (пячора Кра-Маньён у Францыі) людзей таго перыяду назвалі краманьёнцамі. Знешне яны ўжо былі вельмі падобныя да сучаснага чалавека. Краманьёнцы адрозніваліся ад папярэднікаў высокім узроўнем духоўнай культуры, пра што сведчаць іх пячорны жывапіс, дэкаратыўная скульптура, упрыгажэнні і г. д. Менавіта чалавек разумны аказаўся здольным засяліць усю Зямлю.

Асноўныя фактары антрапагенезу можна прадставіць наступным чынам.

Роля прылад працы. Прамахаджэнне дало магчымасць чалавеку выкарыстоўваць рукі для вырабу і прымянення прылад працы, што змяніла форму кісці рукі. У малпаў усе пальцы загінаюцца ў адзін бок, і гэта дае магчымасць паспяхова лазіць па дрэвах. У чалавека вялікі палец стаў загінацца ў процілеглы ад чатырох іншых бок, што дазволіла моцна захопліваць прылады працы. Выкарыстанне прылад працы спрыяла наладжванню сацыяльных сувязяў унутры калектыву, вяло да арганізацыі групавога ўзаемадзеяння.

Роля мовы. Найважнейшым этапам у развіцці чалавека стала ўзнікненне мовы. У адрозненне ад жывёл, якія выкарыстоўваюць толькі гукавыя сігналы, што спрыяюць іх каардынацыі на паляванні, людзі атрымалі магчымасць выражаць абстрактныя паняцці. Мова спрыяла развіццю мыслення, якое ў сваю чаргу ўзбагачала яе новымі словамі. Такое прымяненне мовы дазволіла навучаць нашчадкаў і перадаваць ім вопыт вербальна, а не толькі прыкладам, планаваць дзеянні да палявання і г. д. Усё разам гэта дало магчымасць пераходу да абшчын, заснаваных на прынцыпе сваяцтва.

Роля агню. Чалавек прамаходзячы навучыўся прыстасоўвацца да розных умоў прыроднага асяроддзя, асабліва з таго моманту, калі пачаў выкарыстоўваць агонь. Выкарыстанне агню адразу ж аддзяліла людзей ад жывёл. Яно дазваляла заставацца на зямлі (не хаваючыся на дрэвах) у начны час, таму што ўсе жывёлы баяцца агню, які абараняў чалавека ад драпежнікаў і холаду. Навукоўцы сцвярджаюць, што выкарыстанне агню з мэтай прыгатавання ежы пачалося амаль 2 млн гадоў назад (пры гэтым невядома, быў агонь прыродным ці ўжо здабываўся людзьмі).

Роля харчовага рацыёну. Паводле меркавання некаторых навукоўцаў, менавіта пераход да прыгатавання ежы на агні, яе тэрмаапрацоўкі стаў адным з паскарэння росту мозга (ежа стала лёгказасваяльнай, што спрыяла вызваленню энергіі, неабходнай для харчавання буйнога мозга). Ужыванне ў ежу мяса змяніла анатомію стрававальнага тракту, зрабіла больш трывалай эмаль зубоў і забяспечыла арганізм неабходнымі для развіцця вітамінамі.

3. Першабытная абшчына

Вывучэнне працэсу, які ішоў паралельна з антрапагенезам, — сацыягенезу (паходжання грамадства) — спараджае нямала навуковых дыскусій.

Сацыягенез — ​гэта гістарычны працэс станаўлення чалавечай асобы і міжасобасных узаемаадносін, а таксама фарміравання ўласна чалавечага грамадства з сістэмай сацыяльных адносін. Шмат у чым вывучэнне сацыягенезу з’яўляецца яшчэ больш складанай задачай, чым даследаванне антрапагенезу. Фізічнае развіццё чалавека наглядна дэманструе археалогія, а для інтэрпрэтацыі сацыяльнага развіцця вучоны павінен зразумець самі ўмовы жыцця.

Чалавек ніколі не жыў паасобку, развіваючы свае навыкі грамадскага жыцця ў супольнасці. Аднак першапачаткова ён арганізоўваў сваё сацыяльнае жыццё, беручы прыклад з жывёл, таму старажытны чалавечы калектыў мае назву чалавечы статак, або праабшчына. Унутры такой супольнасці цяжка ўсведамлялася нават роднасць, базавае паняцце для ўсёй далейшай гісторыі чалавека.

Развіццё маўлення істотна паўплывала на сацыягенез. Маўленне стала асновай сацыяльнай камунікацыі, дало магчымасць абмеркавання праблем, што ўзнікалі. Мова як форма калектыўнай памяці стала сховішчам чалавечага вопыту і спосабам яго перадачы новым пакаленням. Калі ў мове мелася слова, то было вядома, што яно азначае, і гэта можна было растлумачыць дзіцяці. Мы дагэтуль пазнаём свет, засвой­ваючы і разумеючы новыя для нас словы.

Маўленне садзейнічала і антрапагенезу. Дзякуючы яму сфарміраваліся некаторыя спецыфічныя зоны мозгу, а таксама змянілася будова гартані для вымаўлення гукаў. Мова спрыяла станаўленню абстрактнага мыслення, да назваў канкрэтных аб’ектаў і дзеянняў паступова дабаўляліся абстрактныя паняцці, напрыклад такія, як «добра» і «дрэнна». Развіццё мовы, мыслення і чалавечага мозгу заўсёды было цесна ўзаемазвязана.

Паспяховаму выкананню агульных задач і праз гэта цеснаму кантакту садзейнічалі многія формы сумеснай актыўнасці, напрыклад, выраб і выкарыстанне прылад працы. На той момант здабыванне ежы (перш за ўсё паляванне і рыбалоўства) магло быць выключна калектыўным. Прыгатаванне ежы таксама часта было сумесным. Складана пераацаніць значэнне выкарыстання агню ў гэтым працэсе. Вогнішча трэба было падтрымліваць агульнымі намаганнямі. Агонь абараняў ад дзікіх звяроў і холаду.

Усведамленне роднасці і з’яўленне маральных законаў зрабілі ўзаемадзеянне ўнутры чалавечых супольнасцяў больш канструктыўным.

Такім чынам, усе формы чалавечай дзейнасці, накіраванай на адаптацыю і выжыванне, садзейнічалі развіццю сацыяльнага жыцця. У выніку з’яднанне людзей адбылося на аснове ўсведамлення сваяцкіх адносін і выканання агульных задач. На месца чалавечага статку прыйшла радавая абшчына, або род — ​калектыў, што грунтаваўся на ўсведамленні сваяцкіх сувязяў і складаўся са сваякоў. Радавая абшчына займалася калектыўнай працай, здабываннем ежы і яе спажываннем.

Усведамленне прынцыпаў сваяцкасці прывяло да ўзнікнення экзагаміі — ​з’яві­лася забарона браць шлюб паміж членамі аднаго роду. Некалькі родаў утваралі племя. Так было лягчэй выжыць, а іншым часам і супраціўляцца варожым абшчынам.

Людзі ўсё меней качавалі і імкнуліся да больш-менш аселага жыцця. Першапачаткова месцамі стаянак былі пячоры. Вялікую ролю ў згуртаванні абшчыны адыгрывалі здабыванне ежы і далейшае яе размеркаванне паміж усімі членамі роду. Такая форма сацыяльнай арганізацыі патрабавала фарміравання калектывізму. Станавіўся больш выразным падзел абавязкаў паміж мужчынам і жанчынай, але пры гэтым уся іх дзейнасць была скіраваная на тое, каб прыносіць карысць абшчыне, падпарадкоўвалася інтарэсам усяго калектыву. Самым страшным пакараннем было выгнанне, таму што чалавек не меў магчымасці выжыць самастойна.

Адным з важнейшых агульных заняткаў было паляванне на буйны`х статкавых жывёл, якое магло весціся толькі сіламі ўсяго калектыву. Паляванне аказала знач­ны ўплыў на фарміраванне сацыяльнага жыцця першабытных чалавечых супольнасцяў.

Пытанні

1. Прасачыце эвалюцыю паняцця «гісторыя». Сфармулюйце сучаснае азначэнне гісторыі як галіны навуковых ведаў.

2. Складзіце ментальную карту або схему «Асноўныя паняцці гістарычнай навукі».

3. Якія цэнтры гістарычных даследаванняў існуюць у вашай вобласці або горадзе? Высветліце, якія гістарычныя даследаванні яны праводзяць і якія працы былі імі выдадзены.

4. Падрыхтуйце з прыцягненнем дадатковых крыніц паведамленне ў фармаце артыкула для Вікіпедыі аб адным з вядомых беларускіх гісторыкаў.

5. Напішыце эсэ «Значэнне гісторыі ў жыцці чалавека».