Беларуская літаратура пачатку ХХ стагоддзя

* Драматургія. Крытыка

Драматургія.

Адбывалася станаўленне беларускага прафесійнага тэатра, якое звычайна звязваецца з імёнамі Францішка Аляхновіча, Ігната Буйніцкага і Уладзіслава Галубка. У 1917 годзе арганізацыйна аформілася Першае беларускае таварыства драмы і камедыі.

Драматургічныя творы пісалі Францішак Аляхновіч («На Антокалі»), Уладзіслаў Галубок («Пісаравы імяніны »), Максім Гарэцкі («Антон»), Карусь Каганец («Модны шляхцюк»), Янка Купала («Паўлінка», «Раскіданае гняздо») і інш.

12 лютага 1910 года ў Вільні адбылася так званая Першая беларуская вечарына, якую даследчыкі часта называюць пунктам адліку дзейнасці прафесійнага нацыянальнага тэатра.

Крытыка.

Набірала сілу і літаратурная крытыка, чаму садзейнічала з’яўленне легальных перыядычных выданняў на беларускай мове. Публікаваліся рэцэнзіі, агляды, палемічныя артыкулы
і інш. У крытыцы праявілі сябе Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі, Антон Луцкевіч, Вацлаў Ластоўскі, Сяргей Палуян.

У 1913 годзе на старонках газеты «Наша ніва» разгарнулася дыскусія, прысвечаная абмеркаванню шляхоў развіцця беларускай літаратуры. Кола пытанняў было сфармулявана Вацлавам Ластоўскім, які пад псеўданімам Юрка Верашчака апублікаваў артыкул «Сплачвайце доўг».

Аўтар дакараў пісьменнікаў за тое, што іх творы прасякнуты матывамі тугі, смутку, жалю, расчаравання, нараканнямі на цяжкі лёс, падкрэсліваў, што сучасныя яму творцы не бачаць прыгажосці роднага краю, пазітыўных момантаў жыцця селяніна, не дапамагаюць яму шукаць шляхі да светлай будучыні. У адказ Юрку Верашчаку з’явіўся артыкул, падпісаны псеўданімам Адзін з «парнаснікаў». Мяркуецца, што за ім хаваўся Янка Купала, але існуюць і іншыя версіі (гэты тэкст, напрыклад, мог напісаць і сам Вацлаў Ластоўскі). Аўтар адказу тлумачыў сумную танальнасць беларускай песні гістарычнымі і грамадска-палітычнымі абставінамі, але выказваў упэўненасць, што беларускі народ памкнецца да новага жыцця і будзе апяваць багацце і красу сваёй Бацькаўшчыны.

Фактычна ўсе, хто ўдзельнічаў у дыскусіі, абмяркоўвалі філасофскую канцэпцыю мастацтва, яго прызначэнне, далейшае развіццё нацыянальна-самабытнай літаратуры. Яны задаваліся пытаннем: мастацтва павінна выяўляць найперш негатыўныя з’явы рэчаіснасці або паказваць увесь спектр жыцця, у тым ліку ідэальныя і духоўныя яго аспекты?

У гэты час даволі імкліва пачала ўзбагачацца скарбонка беларускамоўных тэкстаў. Пісьменнікі адлюстроўвалі ў сваёй творчасці Тэатральная трупа Ігната Буйніцкага пасля выступлення (1912) нацыянальнае і агульначалавечае, гістарычнае і пазачасавае, звярталіся да розных жанраў і стыляў, увасаблялі вобразы і матывы роднай зямлі, шляху, адраджэння, самаахвярнасці і г. д.

Дыскусія на старонках газеты «Наша ніва» ў 1913 годзе пра шляхі развіцця беларускай літаратуры (урыўкі з артыкулаў)

«Маё штодзённае жыццё шэрае і цяжкае, і я хачу з вашых твораў навучыцца бачыць каля сябе красу, каторую я чую, што яна ёсць, але мая душа не так чутка, каб улавіць яе.

Я прывык глядзець на паэта, як на памазанніка Божага, як на прарока, і дзеля гэтага рука мая ніколі не памкнулася ўзяцца за пяро, каб накідаць вершы, бо я ў душы сваёй чуюся нягодным гэтага высокага імені. Але вы, каторыя пачуваецеся на сілах даць красу, даць мысль, паднімаць і вясці душы, чаму не выпаўняеце свайго пасланніцтва, чаму маўчыце, калі забіваюць у душах — незапісаных картах красу, чаму не вучыце нас любіць і разумець гоман бору, плеск вады ў сонцы, задуму змеркаў, яснату ўсходаў, — чаму не распаляеце душ нашых пажарам любові, не сыпіце чырвонцаў у жар гэты?

Плакаць і сыпаць словамі сцёртымі, як дробная медзяная манета, як бачыце, і я ўмею, і гэтага з мяне годзе, але за вамі, калі вы не апраўдаеце паложаных на вас надзей, народ будзе лічыць доўг, і доўг гэты будзе чысліцца за вамі давеку» (Юрка Верашчака. «Сплачвайце доўг» («Наша ніва», 1913, № 26—27)).

«Невясёлая цяпершчына не магла настроіць у вясёлы тон думку паэты. Душа яго лунала над бацькаўшчынай, як над безгранічным абшарам, дзе пошасць і пажары аставілі на зямлі груды непахаваных касцей, а неба — пачарнеўшае ад дыму. Мінуўшчыну ўспамінаць — гэта ўспамінаць паншчыну, бо нашае свабоднае жыццё, калі гудзелі вечавыя званы, прыдавіла чуць не паўтузіна (шэсць. — Аўт.) сталеццяў. Углыбіцца ў народныя песні? Праўда, у іх ёсць хараство яшчэ некратанае, але так жа сумна-плачлівае, як доля беларуса, як шум пушчы ўвосень, і калі прабіваецца вясёлая нотка, то толькі ў песнях карчомных, бяседных. Скажаце: сягаць у будучыню. Але народ, каторы не знайшоў яшчэ веры ў сябе, ці ж захоча паверыць у казкі аб будучыні? І паэта воляй-няволяй не можа абмінаць і замоўчваць цяперашняга жыцця. Не да пацераў, калі хата гарыць.

Такім вось парадкам не магла не злажыцца, трохі, можа, і залішне наракаючая на цяжкую людскую долю, наша сучасная песня; але яна вечна такой не будзе, як і народ жывы вечна не будзе спаць мёртвым сном.
<…>

Астаецца нам толькі адна вера ў тое, што не за гарамі ўжо той час, калі ўзбудзіцца наш беларускі народ, як адзін, к новаму, светламу жыццю, а яго паэты-прарокі настрояць струны сваіх думак на іншы лад: будуць пяяць аб вялікім багацці і красе сваёй бацькаўшчыны і аб вялікіх радасцях яе верных сыноў.

Думка паэты вольная, як вецер, і безгранічная, як даль гэта ўсясветная, сэрца яго напоўнена вечным мілаваннем к бліжняму, як сонца вечным цяплом і святлом, а душа яго глыбокая, як гэта мора-акіян, у глыбінах каторага крыюцца багатыя, недасціглыя чалавечаму воку скарбы. З гэтага святла і агню, што палае ў сэрцы, і з гэтых скарбаў, што крыюцца ў глыбіні душы яго, патрапіць паэта свабоднай думкай дабыць усе хараствы свету і ўсе асалоды жыцця людскога на гэтым свеце і перадаць усё гэта ў бяссмертнай песні свайму народу. Толькі вы, празаікі, устрайвайце хутчэй матэрыяльны быт гэтага народа паводле Божых і чалавечых праўд і законаў» (Адзін з «парнаснікаў». «Чаму плача песня наша? (Адказ Юрцы Верашчаку)» («Наша ніва», 1913, № 30)).