Літаратура Асветніцтва (другая палова XVIIІ — пачатак ХІХ стагоддзя)

* Драматургія

У эпоху Асветніцтва тэатру адводзілася роля выхавальніка грамадства, таму так пашырылася гэта мастацтва. Побач са школьным і народным у Беларусі з’явіліся прыдворныя і прафесійныя тэатры.

У рэпертуары прыезджых прафесійных труп пераважалі заходнееўрапейскія, польскія, п’есы, а артысты прыдворных тэатраў увасаблялі творчасць мясцовых аўтараў. Напрыклад, былі пастаўлены камедыі Францішкі Уршулі Радзівіл у Нясвіжы, оперы і балеты ў «сядзібе музаў» Міхала Казіміра Агінскага ў Слоніме. Функцыянаваў «плывучы тэатр» на баржах на канале Агінскага — частка сцэны затаплялася вадой з канала, і па ёй маглі плыць лодкі. У эпоху Асветніцтва рабіліся спробы ўвесці ў пастаноўкі беларускую мову.

Пышныя відовішчы паранейшаму наладжваліся на сцэнах езуіцкіх калегій. З уніяцкіх тэатраў найбольшай вядомасцю карыстаўся базыльянскі тэатр у Жыровічах. На праваслаўнай школьнай сцэне былі пастаўлены інтэрмедыі «Селянін у касцёле» і «Селянін на споведзі», героі якіх паводзілі сябе даволі свавольна.

Выкладчык рыторыкі Забельскай калегіі Міхал Цяцерскі быў адным з арганізатараў мясцовага школьнага тэатра, для якога пісаў трагедыі, камедыі на польскай мове.

Ён адаптаваў для школьнага тэатра папулярную на той час п’есу Мальера «Доктар па прымусе»: зрабіў з трох актаў пяць, як таго патрабуюць каноны класіцысцкай драмы; вывеў жаночыя вобразы, пашырыў тэкст, увёў вобразы цёмных, але вельмі знаходлівых сялян, якія гавораць па-беларуску, зрабіў канцоўку твора павучальна-маралізатарскай.

Развіццё школьнай драматургіі знайшло лагічнае завяршэнне ў пастаноўках Забельскай дамініканскай калегіі (Полаччына). Найбольш значны твор забельскага рэпертуару — «Камедыя» Каятана Марашэўскага (1787). П’еса напісана паводле законаў класіцызму — захоўваецца адзінства месца, часу і дзеяння, а ў развагах персанажаў дамінуе рацыянальны погляд на свет.

Два вядучыя героі «Камедыі» з трох (селянін Дзёмка і карчмар) гавораць пабеларуску. Селянін не задаволены сваім лёсам: «Мала што кроўю не пацею, аж пакуль не пакуль кавалак хлеба зараблю». Вінаваты ў тым, згодна з Дзёмкавым меркаваннем, пан, які не лічыць сялян за людзей, а яшчэ карчмарарандатар, які ашуквае і спойвае іх, але галоўная бяда — грэх Адама. Дзёмка пайшоў у заклад з Чортам, што не паўторыць граху Адама — не спакусіцца. Паводле дамовы ён не павінен вымавіць ні слова на працягу гадзіны і тады атрымае грошы. «Хоць бы сабе і на галаве хадзілі б, то я ані паўслоўца не скажу. <...> Але ж калі дацярплю — сто рублей маіх будзець!» — разважае ён. Вядома, Чорт ашукаў небараку.

У «Камедыі» спалучыліся старыя і новыя тэндэнцыі. З аднаго боку, у ёй яшчэ выразна адчуваецца залежнасць ад барочнай драмы-маралітэ (павучальнасць фіналу, адсутнасць жаночых вобразаў, выкарыстанне біблейскага матыву). Асобныя сцэны маюць адносна самастойны характар, нагадваюць устаўныя інтэрмедыі. Пры гэтым «Камедыя» напісана ў адпаведнасці з канонамі класіцысцкай эстэтыкі Асветніцтва. У ёй захавана адзінства часу, месца і дзеяння, адчуваецца рацыяналістычная зададзенасць. Каятан Марашэўскі як асветнік бачыў у маральным удасканаленні чалавека выратаванне ад сацыяльных праблем, таму канфлікт, які пазначыўся ў «Камедыі», вырашаецца чыста ў маральна-этычным плане.

Твор поўны народнага гумару, напісаны зразумелай жывой гаворкай. Ён і сёння ставіцца ў тэатры: спектакль паводле «Камедыі» Каятана Марашэўскага ідзе на сцэне Беларускага дзяржаўнага акадэмічнага музычнага тэатра.