Францыск Скарына

* Вершатворчасць

Каб надаць публіцыстычным тэкстам пераканаўчае гучанне, Францыск Скарына карыстаўся мастацкімі сродкамі, уласцівымі аратарскай прозе, — стылістычнымі фігурамі (градацыя), паўторамі (анафара), рытарычнымі воклічамі, пытаннямі. У яго прозе аб’ядналіся асаблівасці пісьмовай і гутарковай мовы.

Першае вершаванае чатырохрадкоўе Францыска Скарыны «Богу в Троици единому...» было змешчана ў кнізе «Іоў» у 1517 годзе, і гэты факт стаў сведчаннем узнікнення беларускай паэзіі.

 Богу в Троици единому ко чти и ко славе,
Матери Его Пречистой Марии к похвале.
          Всем небесным силам и святым Его к веселию,
 Людем посполитым к доброму научению.

Твор уяўляе сабой так званыя віршы — своеасаблівы від верша, у радках якога чаргуецца колькасць складоў (15—14, 15—14), а паўза падзяляе радок на дзве часткі. Пры гэтым рэгулярнае чаргаванне націскных і ненаціскных складоў у віршах не мае прынцыповага значэння.

    _′ _ _′ _ _ _ _′ _ _ _ _′ _ _ _′ _ (15 складоў)
 _′ _ _ _ _′ _ _′ _ _ _′ _ _ _ _′ (14 складоў)
    _′ _ _′ _ _′ _ _ _ _′ _ _′ _ _′ _ _ (15 складоў)
_′ _ _ _ _′ _ _′ _ _ _ _ _′ _ _ (14 складоў)

Падобная сістэма вершаскладання называецца сілабічнай, або складовай (ад слова «сілаба» — ‘склад’). У сілабічным вершаскладанні неабавязковая наяўнасць звыклай для нас рыфмы — для яго характэрна праца менавіта з колькасцю складоў і паўзамі. Звернем увагу на падабенства (паралелізм) выкарыстаных у творы сінтаксічных канструкцый: Богу — ко чти и ко славе, Матери Его — к похвале, небесным силам — к веселию, людем — к научению. Такі прыём дазволіў асветніку структурна арганізаваць тэкст, падтрымаць яго рытмічнае гучанне.

Унікальным для беларускай літаратуры творам стала пяцірадкоўе Францыска Скарыны, напісанае паводле дзесяці запаведзяў Майсея (з прадмовы да кнігі «Исходъ»). Калі запісаць запаведзі парамі — так, як у скарынаўскім арыгінале, атрымаецца вельмі гарманічная будова. Колькасць складоў размяркуецца наступным чынам: 20—16—16—16—20.

Навукоўцы гавораць. Творы Францыска Скарыны былі моцна звязаны з біблейскім тэкстам. Гэта ўплывала і на вершатворчасць асветніка. Акрамя шырокавядомых вершаў беларускага першадрукара з выданняў кнігі «Іоў», кнігі «Исходъ» і кнігі «Эсфір» ды гімнаграфічных твораў, да своеасаблівых узораў вершаскладання таксама могуць быць аднесены надпісанні глаў і подпісы да гравюр. Надпісанні глаў — гэта кароткія тэксты, якія змешчаны ў выданнях асветніка перад адпаведнай біблейскай главой і коратка перадаюць яе змест. Сярод надпісанняў Францыска Скарыны традыцыйна вылучаецца надпісанне 19-й главы кнігі «Левіт». Для прыкладу прывядзём надпісанне 6-й главы з кнігі Ісуса Сірахава, у якім назіраецца паслядоўнае выкарыстанне рыфмы (даследчыкам гэты тэкст адмыслова запісаны ў радкі).       Каковых приятелей имамы искати       и их любити.       И яко добро ест добраго приателя имети,       и от людей наученых мудрости и порады гледати,       и о пожитку мудрости. Подпісы да гравюр узаемадзейнічаюць з адпаведнымі гравюрамі і ўтвараюць такім чынам комплекс «гравюра — подпіс». У якасці прыкладу прапаноўваем запісаны даследчыкам у вершаванай форме подпіс з кнігі «Левіт», выдадзенай Францыскам Скарынам.       Сей ест Аарон,       Архиерей найвышший сынов       Ізраилевых.       Брат Моисеев,       Правнук Леувиев.       От него же называется       Книга сия —       «Леувит» (Паводле Андрэя Акушэвіча).