§ 15-2. Утварэнне СССР
1. Нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва. Утварэнне СССР
У XIX ст. нацыяналізм стаў адной з вядучых сусветных ідэалогій. Яшчэ да Першай сусветнай вайны ён пачаў падрываць цэласнасць імперый, якія пазней распаліся. У Расійскай імперыі каля 57 % насельніцтва складалі нярускія народы, таму нацыянальная палітыка бальшавікоў мела вялікае значэнне. На II з’ездзе РСДРП у 1903 г. бальшавікі ўзялі на ўзбраенне марксісцкі тэзіс аб праве нацыі на самавызначэнне, пазней — на аддзяленне і ўтварэнне самастойных дзяржаў. У 1917 г. У. І. Ленін сфармуляваў прынцып «саюза свабодных рэспублік», гэта значыць федэрацыі. Бальшавікі дзейнічалі ва ўмовах рэальнага гістарычнага кантэксту.
У сакавіку 1917 г. практычна адначасова са стварэннем Часовага ўрада была ўтворана Украінская цэнтральная рада. Пасля капітуляцыі гэтага ўрада Рада адразу ж аб’явіла аб стварэнні Украінскай Народнай Рэспублікі (УНР). Украінскія нацыяналісты-сепаратысты стварылі свае інстытуты ўлады ў Расійскай імперыі і аб’явілі аб сваім выхадзе з яе складу.
Аналагічныя працэсы адбываліся і ў іншых рэгіёнах былой Расійскай імперыі, у тым ліку ў Беларусі. Там узнікла Рада Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР) як выканаўчы орган Першага ўсебеларускага з’езда, які праходзіў у Мінску ў снежні 1917 г. Праца з’езда была перапынена бальшавікамі. Калі бальшавікі пакінулі Мінск, Рада аб’явіла сябе вышэйшай уладай на тэрыторыі Беларусі. Падпісанне Брэсцкага міру паміж Савецкай Расіяй і Германіяй актывізавала яе дзейнасць. Яна аб’явіла аб незалежнасці БНР. Нягледзячы на гатоўнасць дзеячаў Рады супрацоўнічаць з Германіяй, апошняя не прызнала БНР і перашкаджала дзейнасці яе органаў. Тым не менш Рада БНР пачала ствараць на акупаваных Германіяй тэрыторыях свае структуры, праводзіла працу па стварэнні беларускай арміі і сістэмы народнай адукацыі.
Бальшавікі ўсяляк супрацьстаялі нацыянальному сепаратызму. Яны імкнуліся захаваць цэласнасць тэрыторый і адзінства народаў, якія ўваходзілі раней у Расійскую імперыю, стварыўшы прыблізна ў тых жа межах новую дзяржаву — СССР. Інтэрнацыяналістычны характар ідэалогіі бальшавікоў садзейнічаў гэтаму аб’яднальнаму праекту.
У той жа час Савецкая Расія не перашкаджала рэалізацыі права асобных народаў на самавызначэнне. 31 снежня 1917 г. савецкі ўрад прызнаў незалежнасць Фінляндыі. У жніўні 1918 г. У. І. Ленін падпісаў дэкрэт аб адмове ад дагавораў аб падзеле Польшчы, заключаных ранейшай уладай.
У 1918—1922 гг. нярускія народы савецкай дзяржавы атрымалі аўтаномію двух узроўняў: рэспубліканскую (Башкірская АССР, Татарская АССР, Дагестанская АССР і інш.) і абласную (Бурат-Мангольская АВ, Воцкая АВ, Калмыцкая АВ, Марыйская АВ, Чувашская АВ).
Былі ўтвораны суверэнныя савецкія рэспублікі: у снежні 1917 г. Украінская ССР, у студзені 1919 г. Беларуская ССР, у красавіку 1920 г. Азербайджанская ССР, у лістападзе 1920 г. Армянская ССР, у лютым 1921 г. Грузінская ССР. У Прыбалтыцы савецкая ўлада не ўтрымалася. У 1919 г. яна была скінута контррэвалюцыйнымі сіламі пры падтрымцы заходніх дзяржаў. Створаныя там урады праводзілі палітыку, варожую Савецкай дзяржаве.
Ленінскі план прадугледжваў атрыманне ўсімі жадаючымі народамі незалежнасці і дзяржаўнасці і толькі потым аб’яднанне з Расіяй у раўнапраўнай федэрацыі.
У верасні 1922 г. народны камісар па справах нацыянальнасцей І. В. Сталін прапанаваў план «аўтанамізацыі», які прадугледжваў уключэнне ўсіх існаваўшых тады савецкіх рэспублік у склад РСФСР на правах аўтаноміі. Гэтую ідэю падтрымалі кіраўнікі кампартый Азербайджана і Арменіі. Беларусь і Украіна занялі чакальную пазіцыі.
Былі ўлічаны ўказанні У. І. Леніна, які валодаў бясспрэчным аўтарытэтам. У выніку 30 снежня 1922 г. быў утвораны добраахвотны саюз суверэнных і раўнапраўных рэспублік — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР), у які ўвайшлі РСФСР, Украінская ССР, Беларуская ССР і Закаўказская СФСР (у складзе Грузіі, Арменіі, Азербайджана). У 1923 г. быў створаны саюзны ўрад, вышэйшы выканаўчы орган улады — Савет Народных Камісараў СССР. У 1924 г. II Усесаюзны з’езд Саветаў ухваліў Канстытуцыю СССР. Вышэйшым органам улады стаў Усесаюзны з’езд Саветаў. Паміж з’ездамі яго функцыі выконваў Цэнтральны выканаўчы камітэт, які складаўся з дзвюх раўнапраўных палат — Саюзнага Савета і Савета нацыянальнасцей, што ў сваю чаргу складаўся з прадстаўнікоў саюзных рэспублік.
Нягледзячы на фармальнае федэратыўнае ўладкаванне, дзяржаўная ўлада ў рэспубліках была пад кантролем кампартый, якія ў сваю чаргу кантраляваліся з Масквы. У выніку СССР набыў рысы ўнітарнай цэнтралізаванай дзяржавы. Такім чынам бальшавікі здолелі стрымаць нацыяналістычныя памкненні і стварыць новую дзяржаву ў межах былой Расійскай імперыі.
У 1924 г. са скасаваннем Харэзмскай і Бухарскай народных рэспублік былі створаны Узбекская ССР і Туркменская ССР, у 1929 г. — Таджыкская ССР, у 1936 г. — Казахская ССР і Кіргізская ССР. Пасля роспуску Закаўказскай федэрацыі Азербайджан, Арменія і Грузія ў 1936 г. паасобку ўвайшлі ў склад СССР. Пры гэтым варта ўлічваць, што межы паміж рэспублікамі праводзіліся без уліку нацыянальнага рассялення, што адмоўна адаб’ецца пазней — у перыяд перабудовы.
У 1919 г. былі нармалізаваны адносіны Савецкай дзяржавы з Афганістанам, у 1921 г. — з Турцыяй, Іранам, Манголіяй. Пасля падпісання ў 1920 і 1921 гг. мірных дагавораў з Фінляндыяй, Польшчай, Эстоніяй, Латвіяй і Літвой Савецкая Расія выйшла з міжнароднай ізаляцыі.
Заходнія дзяржавы патрабавалі ад Савецкай Расіі выплаты дарэвалюцыйных даўгоў і пакрыцця страт ад нацыяналізацыі замежнай уласнасці. Прарывам у міжнародных адносінах стаў Рапальскі дагавор з Германіяй 1922 г. аб адмове ад узаемных прэтэнзій і ўсталяванні дыпламатычных стасункаў. У хуткім часе адбылося дыпламатычнае прызнанне і з боку іншых буйных еўрапейскіх дзяржаў, пачынаючы з Вялікабрытаніі ў 1924 г. ЗША былі апошняй вядучай дзяржавай, якая прызнала СССР у 1933 г.