§ 15-1. Савецкая дзяржава ў 1917—1939 гг.

3. Новая эканамічная палітыка

Бальшавікі разглядалі палітыку «ваеннага камунізму» не як прадыктаваную вайной надзвычайнуую меру, а як прарыў да сацыялістычнай эканомікі праз пазбаўленне буржуазіі эканамічнай магутнасці. У 1921 г. пачаліся сялянскія паўстанні, у ходзе якіх паўстанцы патрабавалі спыніць харчразвёрстку. Палітыкай «ваеннага камунізму» былі незадаволены і рабочыя, і салдаты, і матросы. Асабліва небяспечным для новай улады было паўстанне матросаў і салдат крэпасці Кранштат у сакавіку 1921 г. Паўстанцы абвясцілі лозунгі: «Саветы — без камуністаў!», «Улада Саветам, а не партыям!».

Рэалізуючы ўстаноўку У. І. Леніна аб тым, што для захавання заваяваных пазіцый у варожым асяроддзі капіталістычных дзяржаў неабходна заключыць саюз з сялянствам, X з’езд кампартыі ў сакавіку 1921 г. прыняў рашэнне аб замене харчразвёрсткі харчпадаткам — пачалася новая эканамічная палітыка (нэп).

У рамках нэпа быў ажыццёўлены шэраг канкрэтных мерапрыемстваў пры захаванні камандных пазіцый за дзяржавай.

Памер падатку зніжаўся амаль у два разы ў параўнанні з харчразвёрсткай, асноўны яго цяжар ляжаў на заможных сялянах. У кастрычніку 1922 г. быў прыняты Зямельны кодэкс РСФСР. Сяляне атрымалі права выхаду з абшчыны, прымянення наёмнай працы, арэнды зямлі. Пайшла на спад колькасць калгасаў. Сяляне-аднаасобнікі давалі 98,5 % усёй прадукцыі сельскай гаспадаркі.

Прыватным асобам у гарадах дазвалялася адкрываць дробныя і сярэднія прадпрыемствы, у выніку ў рознічным гандлі да 1923 г. нэпманы сталі кантраляваць 75 % таваразвароту. Замежныя прадпрымальнікі баяліся ўкладаць грошы ў Савецкую Расію, таму канцэсіі на выкарыстанне прыродных рэсурсаў не атрымалі распаўсюджвання. У 1922 г. была адменена картачная сістэма. «Працоўныя арміі» і працоўная павіннасць замяніліся свабодным наймам на працу. У кастрычніку 1921 г. быў адноўлены Дзяржбанк, які кантраляваў зноў створаныя кааператыўныя банкі. У 1922—1924 гг. была ўведзена цвёрда канвертаваная валюта — чырвонец. Прадугледжвалася, што несацыялістычны лад (таварна-грашовыя адносіны) будзе паступова выціснуты сацыялістычным — нярыначнай эканомікай. Дзяржава захавала свае пазіцыі ў банкаўскай сферы, на буйных прадпрыемствых, транспарце, манаполію знешняга гандлю, нацыяналізацыю зямлі і нетраў.

Галоўным прыярытэтам для існавання Савецкай дзяржавы бальшавікі лічылі аднаўленне буйной прамысловасці. Ва ўмовах практычна суцэльнай стратнасці дзяржаўных прадпрыемстваў для прыцягнення сродкаў у прамысловасць праводзіўся неэквівалентны тавараабмен паміж горадам і вёскай — на прамысловую прадукцыю цэны штучна завышаліся, а на сельскагаспадарчую заніжаліся. Пасля засухі і голаду 1921—1922 г. сяляне не змаглі купляць неабходныя прамтавары. Пачаліся масавыя сялянскія паўстанні і мецяжы: у 1923 г. — у Амурскай вобласці, у 1924 г. — у Грузіі. У выніку цэнавую палітыку зрабілі больш мяккай, быў ажыццёўлены пераход ад натуральнага да грашовага падаткаабкладання сялян.

У 1921—1925 гг. амаль удвая павялічылася колькасць рабочага класа. У 1927 г. працоўны дзень скараціўся да сямі гадзін, а зарплата зраўнавалася з дарэвалюцыйным узроўнем. Даходы бядняцка-серадняцкіх гаспадарак павялічыліся ў параўнанні з дарэвалюцыйным узроўнем на траціну. За першае дзесяцігоддзе савецкай улады ўдвая вырасла колькасць урачоў і медыцынскага персаналу.