§ 10–1. Ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі
3. Сутнасць і змест новай эканамічнай палітыкі, яе супярэчнасці
У сакавіку 1921 г. на Х з'ездзе РКП (б) была прынятая новая эканамічная палітыка (нэп). Мэтамі нэпа з'яўляліся зніжэнне сацыяльнай напружанасці, умацаванне сацыяльнай базы савецкай улады, ліквідацыя разрухі, выхад з крызісу і аднаўленне гаспадаркі.
Пераход да нэпа быў спробай сумясціць сацыялістычныя прынцыпы кіравання эканомікай з эканамічнымі законамі рынку, выкарыстаць прыватны капітал у інтарэсах сацыялістычнага будаўніцтва. Адной з прычын пераходу да нэпа была масавае незадаволенасць палітыкай «ваеннага камунізму» на вёсцы, выступленні ў гарадах і арміі. Сяляне патрабавалі адмены харчразвёрсткі і дазволу свабоднага гандлю. З узрастаннем матэрыяльных цяжкасцей пачасціліся забастоўкі рабочых і выступленні сялян.
Пераход да НЭПа на тэрыторыі Беларусі меў шэраг асаблівасцей: поўная разруха, разрыў гаспадарчых сувязяў, распыленне рабочага класа, бандытызм, малая тэрыторыя (БССР складалася толькі з шасці паветаў Мінскай губерні).
Першачарговай мерай нэпа стала замена харчовай разверсткі харчовым падаткам, які быў меншы і ўстанаўліваўся да пачатку палявых работ. Яго памер дыферэнцыраваўся ў залежнасці ад ураджайнасці зямлі, колькасці жывёлы ў гаспадарцы сялян. З 1 студзеня 1924 г. ён спаганяўся новай савецкай валютай – чырвонцамі ў памеры каля 5 % прыбытку з сялянскай гаспадаркі. Для гаспадарак, якія павялічвалі пасевы неабходных культур, сем'яў чырвонаармейцаў, інвалідаў грамадзянскай вайны прадугледжваліся льготы.
Усё гэта стымулявала дробнатаварная сялянская гаспадарка. Лішкі прадукцыі, якія заставаліся ў сялян пасля выплаты падаткаў, яны маглі свабодна прадаваць на рынку.
У прамысловасці таксама адбыліся змены. Адмяняліся дэкрэты, якія абмяжоўвалі свабоду дзеянняў і паўнамоцтвы дробных і сярэдніх прыватных, а таксама кааператыўных прадпрыемстваў. Прамысловыя кааператывы атрымалі правы юрыдычных асоб, маглі выкарыстоўваць наёмную працу, атрымліваць крэдыты. Дазвалялася арэнда прамысловых прадпрыемстваў, у тым ліку замежным фірмам у форме канцэсій, аднак у Беларусі яны не атрымалі распаўсюджвання.
Змянілася кіраванне дзяржаўнай прамысловасцю. Глаўки былі ліквідаваныя, замест іх створаны трэсты, якія пераходзілі на гаспадарчы разлік. Трэсты аб'ядноўваліся ў сіндыкаты, якія самі займаліся збытам, забеспячэннем, крэдытаваннем, знешнегандлёвымі аперацыямі. Усталёўвалася грашовая аплата працы работнікаў, аднаўляліся тарыфы і разрады. Былі ліквідаваныя абавязковая працоўная павіннасць і абмежаванні на змену месца працы.
Паміж рознымі відамі гандлю існавала адкрытая канкурэнцыя. У рознічным гандлі пераважаў прыватнік, дзяржава лідзіравала ў аптовым гандлі, кааператывы спалучалі як аптовы, так і рознічны гандаль.
У галіне фінансаў вялікае значэнне надавалася стабілізацыі грашовага абарачэння. У 1922—1924 гг. была праведзена грашовая рэформа. З'явіліся новыя грашовыя знакі — чырвонцы, якія абменьваліся на золата, а таксама новыя казначэйскія білеты коштам 1, 3, 5 рублёў, разменныя сярэбраная і медная манеты. На валютным рынку чырвонцы абменьваліся таксама і на асноўныя замежныя валюты па даваенным курсе царскага рубля (1 амерыканскі даляр — 1,94 руб.).
Была нанава створана сетка крэдытных устаноў. Яна складалася з філіялаў Дзяржбанка СССР, філіялаў спецыяльных агульнасаюзных банкаў (Прамбанка і Усекабанка), Беларускага камунальнага банка ў Мінску, Белсельхозбанка і таварыстваў сельскагаспадарчага крэдыту, таварыстваў узаемнага крэдыту, крэдытнай кааперацыі, ашчадных кас.
Такім чынам, новая эканамічная палітыка азначала пераход ад адміністрацыйнага да гасразліковага сацыялізму, выкарыстанне таварна-грашовых адносін для будаўніцтва сацыялістычнага грамадства. Але пры гэтым рынкавая тэндэнцыя рэалізоўвалася пераважна ў перыферыйных сектарах эканомікі.
Разам з тым дапушчэнне рынкавых адносін у савецкай эканоміцы вяло, з аднаго боку, да аднаўлення народнай гаспадаркі, з другога – суправаджалася крызіснымі з'явамі. Крызіс восені 1923 г. («крызіс збыту») выявіўся ў значным перавышэнні цэн на прамысловыя вырабы над цэнамі на сельгаспрадукцыю па параўнанні з даваенным узроўнем. Крызіс на рубяжы 1925/1926 г. быў звязаны з вострым дэфіцытам прамысловых тавараў. Крызіс 1927/1928 г. адлюстраваўся ў зрыве плана хлебазагатовак ў сувязі з адмовай сялян прадаваць хлеб дзяржаве па нізкіх коштах. Калі ў першых двух выпадках дзяржавай былі выкарыстаныя пераважна эканамічныя механізмы вырашэння крызісу, то ў трэцім былі ўжытыя надзвычайныя меры па канфіскацыі хлеба. Пачалося выцясненне прыватнага прадпрымальніцтва з усіх сфер народнай гаспадаркі, узмацненне адміністрацыйных мер кіравання гаспадаркай, дэмантаж рынкавых механізмаў нэпа.