§ 5-1. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага і палітычнага развіцця краін Захаду ў другой палове XIX — пачатку ХХ ст.

3. З’яўленне манаполій. Імперыялізм

Распрацоўка і ўкараненне новых тэхналогій, стварэнне буйных прадпрыемстваў індустрыі, паляпшэнне транспарту і сувязі патрабавалі вялізных укладанняў капіталу, якога не было ў большасці прамыслоўцаў. Яны сталі браць крэдыты ў банках. У канцы XIX ст. шырокае распаўсюджванне атрымалі і акцыянерныя таварыствы: выпуск і продаж каштоўных папер — акцый — дазвалялі прыцягнуць грашовыя сродкі заможных слаёў насельніцтва, якія разлічвалі ў будучыні атрымаць частку прыбытку. Зліццё і паглынанне капіталаў прывяло да ўтварэння манаполій, якія атрымлівалі вялікія прыбыткі, перавагі ў канкурэнтнай барацьбе, штучна падтрымлівалі высокія цэны на тавары, дабіваліся ад урада правядзення пратэкцыянісцкай палітыкі.

Напрыклад, Германія стварала манаполіі ў цяжкай прамысловасці — картэлі, якія забяспечвалі значны прыток капіталаў, узгаднялі цэны на вырабленую прадукцыю і яе аб’ёмы.

Буйныя манаполіі мелі вялікія перавагі ў параўнанні з прадпрыемствамі, якія ўсё яшчэ займаліся дробнасерыйным выпускам прадукцыі. Манаполіі даводзілі да галечы сваіх канкурэнтаў, бралі пад свой кантроль, гэта значыць манапалізавалі, унутраны рынак краіны. Працэсы манапалізацыі асабліва паскараліся ў гады эканамічных крызісаў, бо манаполіі валодалі вялізнымі фінансавымі рэсурсамі, і таму яны лёгка перажывалі часовае падзенне попыту ў час крызісу, у той час як дробныя і сярэднія прадпрымальнікі бяднелі.

Манапалізацыя ў прамысловасці прывяла да манапалізацыі ў банкаўскай справе. Буйныя банкі, атрымліваючы пад залог або ўкладаючы грошы ў прыбытковыя акцыі, укараняліся ў прамысловасць, транспарт, гандаль, станавіліся саўладальнікамі цэлых галін. Узніклі фінансавыя сямейныя алігархічныя групы.

Германія і Італія адсталі ад краін, якія першымі ажыццявілі прамысловы пераварот. Пасля аб’яднання італьянскіх і германскіх зямель у іх мадэрнізацыі асаблівую ролю стала адыгрываць дзяржава, якая пачала праводзіць пратэкцыянісцкую палітыку, паскораныя рэформы, выкарыстоўваць ваенныя сродкі ў барацьбе за калоніі.

Этап развіцця капіталізму, калі ўзніклі манаполіі, прынята называць імперыялызмам, які ў сваю чаргу звязваюць з каланіяльнай палітыкай, што праводзілася заходнімі краінамі. Да канца XIX ст. практычна ўвесь свет быў падзелены паміж індустрыяльна развітымі каланіяльнымі імперыямі. Калоніі сталі стратэгічна важнымі пасля прамысловай рэвалюцыі, паколькі яны з’яўляліся крыніцамі сыравіны для прамысловасці, якая бурна развівалася, і рынкамі збыту гатовай прадукцыі. Пасля задушэння паўстання сіпаяў (1857—1859) у Індыі, «жамчужыне брытанскай кароны», англійскае панаванне ўмацавалася. Вялікабрытанія пашырыла свае каланіяльныя ўладанні за кошт Ірана і Афганістана, поўдня Афрыкі.

Другой па памерах была французская каланіяльная імперыя, ёй належалі Заходняя і Паўночная Афрыка, Мадагаскар, Індакітай і інш. Калоніі былі таксама ў Бельгіі, Галандыі, Партугаліі. Параўнальна невялікімі былі ўладанні Германіі ў Афрыцы і Акіяніі.

Фарміраванне на Захадзе індустрыяльнага грамадства, узрастанне ролі пралетарыяту ў ім, зацікаўленасць эліты ў яго стабільным, без рэвалюцый, развіцці прывялі да неабходнасці пабудовы сацыяльнай дзяржавы. Урадам  Бісмарка ўжо ў канцы XIX ст. былі праведзены сацыяльныя рэформы ў Германіі. У іншых еўрапейскіх краінах сацыяльнае заканадаўства пачало ўводзіцца ў пачатку XX ст.