§ 8–2. Адмена прыгоннага права

3. Маніфест і «Палажэнні» 19 лютага 1861 г. Правы сялян. Статутныя граматы і выкупныя акты

19 лютага 1861 г., Аляксандр II падпісаў Маніфест аб адмене прыгоннага права ў Расійскай імперыі і шэраг «Палажэнняў», якія тлумачаць умовы вызвалення памешчыцкіх сялян. У Маніфесце выказвалася падзяка дваранскага саслоўя за добраахвотны адмову ад сваіх прывілеяў і надзея на тое, што сяляне «... зразумеюць і з удзячнасцю прымуць важнае ахвяраванне, зробленае высакародным дваранствам для паляпшэння іх побыту», а таксама, што разам з новымі правамі на іх ускладаюцца і новыя абавязкі.

У прававых адносінах падзенне прыгону было найважнейшай падзеяй у гісторыі ўсіх народаў Расійскай імперыі. Згодна з Маніфестам селянін атрымліваў уласную свабоду. У «У агульным Палажэнні аб сялянах, якія выйшлі з прыгоннай залежнасці» ўтрымліваліся правілы, па якіх праводзілася рэформа ва ўсіх губернях Расіі: вызначаліся асабістыя і маёмасныя правы сялян, парадак арганізацыі сельскага кіравання, дзяржаўныя, земскія і мірскія павіннасці, а таксама правілы аб выкупе зямлі. Мясцовыя «Палажэнні» ўстанаўлівалі парадак надзялення сялян зямлёй і выканання імі павіннасцей.

У беларускіх губернях рэформа ажыццяўлялася на падставе «Агульнага палажэння» і двух мясцовых «Палажэнняў». «Агульнае палажэнне» дэкларавала, што прыгоннае права на памешчыцкіх сялян і дваровых людзей адмяняецца назаўсёды. Памешчык пазбаўляўся права распараджацца сялянамі як сваёй уласнасцю, умешвацца ў іх асабістае жыццё, прадаваць і караць іх.

Згодна з «Палажэннямі» памешчыкі былі ўласнікамі ўсёй зямлі, якая належала ім да рэформы. Частку гэтай зямлі яны абавязаны былі адвесці для надзялення сялян. Да заключэння выкупнога пагаднення сяляне абавязаны былі выконваць павіннасці на карысць памешчыка. На працягу гэтага часу (9 гадоў) яны называліся «часоваабавязанымі» і не маглі сысці з зямлі без дазволу памешчыка. Памеры сялянскіх надзелаў вызначаліся мясцовымі палажэннямі.

На перыяд часоваабавязаных адносін пану пакідалася права апекі над сялянамі. Памешчык вызваляўся ад усіх абавязацельстваў у адносінах да былых прыгонных, г. зн. адказнасці за выплату падаткаў і абавязкаў карміць сялян падчас голаду. Гэты тэрмін даваўся для адаптацыі памешчыкаў да новых умоў гаспадарання. За гэты час яны павінны былі альбо перавесці сваю гаспадарку на новыя капіталістычныя рэйкі з ужываннем наёмнай працы, выкарыстаннем тэхнікі, увядзеннем прагрэсіўных эканамічных мерапрыемстваў і да т. п., або прадаць сваю зямлю.

Пастаянныя зямельныя адносіны памешчыкаў і сялян вызначаліся ўстаўнымі граматамі, якія складаліся па кожным маёнтку. У статутнай грамаце ўказваліся памеры зямельных надзелаў і гадавая павіннасць, а таксама ацэнка сядзібы на выпадак яе выкупу. Складзеныя статутныя граматы правяраў міравы пасрэднік, які назначаўся з ліку дваран. Па законе на складанне устаўных грамат і іх падпісанне сялянамі і памешчыкамі адводзілася два гады. Акрамя міравых пасрэднікаў, для практычнага ажыццяўлення рэформы 1861 года былі створаны спецыяльныя мясцовыя органы — павятовыя міравыя з'езды і губернскія па сялянскіх справах прысутнасці.

У адпаведнасці з некаторымі зменамі ўмоў рэформы ў беларускіх губернях пасля паўстання 1863—1864 гг. урадам былі створаны спецыяльныя камісіі для праверкі павіннасцей, прызначаных сялянам па ўстаўных граматах. Камісіі павінны былі праверыць памеры сялянскіх надзелаў і ў двухгадовы тэрмін скласці выкупныя акты. У гэтых дакументах канчаткова ўсталёўваліся зямельныя надзелы і выкупныя плацяжы былых панскіх сялян.