§ 8–1. Рашэнне аграрнага пытання ў першай палове XIX ст.

5. Інвентарная рэформа ў памешчыцкай вёсцы

У 30—40-я гг. ХІХ ст. становішча ў памешчыцкай вёсцы заставалася складаным. Памешчыкі пашыралі свае фальваркі за кошт сялянскіх зямельных надзелаў, павялічвалі паншчыну. Сяляне часта не ведалі дакладна сваіх павіннасцей і выконвалі іх па загадзе землеўладальніка. Гэта абвастрала абстаноўку ў памешчыцкай вёсцы. З году ў год нарасталі сялянскія хваляванні. Сталі частымі масавыя ўцёкі прыгонных.

Станавілася відавочнай неабходнасць адмены прыгоннага права. Аднак Мікалай І, баючыся незадаволенасці памешчыкаў, вырашыў абмежавацца толькі распаўсюджаннем прынцыпаў рэформы П. Д. Кісялёва на памешчыцкую вёску.

Спробай урада Расійскай імперыі ўрэгуляваць зямельныя адносіны паміж памешчыкамі і іх прыгоннымі стала ўвядзенне ў Беларусі абавязковых інвентароў — у якіх былі б зафіксаваныя памеры сялянскіх надзелаў і вызначаны дакладныя нормы павіннасцей. Для цяглай сялянскай гаспадаркі, у залежнасці ад колькасці і якасці зямлі, устанаўліваліся надзелы памерам ад 4 да 10 дзесяцін. Такая гаспадарка павінна была адпрацаваць на паншчыне 3 дні з канём (мужчынская паншчына) і 1 дзень без каня (жаночая паншчына). Для паўцяглых сялян норма памяншалася на палову. Усе павіннасці строга рэгламентаваліся.

Аднак землеўладальнікі, якія самі ўдзельнічалі ў складанні інвентароў часам не тое, што зніжалі, але ў шэрагу выпадкаў павышалі павіннасці. Перагледжаныя і зноў складзеныя інвентары да 1857 г. былі ўведзены ў дзеянне толькі ў 1/10 частцы памешчыцкіх маёнткаў Беларусі. У сувязі з падрыхтоўкай адмены прыгоннага права неабходнасць ва ўвядзенні інвентароў зусім адпала.

З-за супраціўлення памешчыкаў інвентарная рэформа была менш радыкальнай, чым рэформа дзяржаўнай вёскі. Па сутнасці, у становішчы сялян мала што змянілася. Значнага скарачэння павіннасцей не адбылося, рэформа іх толькі ўніфікавала. У адрозненне ад дзяржаўных сялян, пераведзеных на чынш, памешчыцкія працягвалі выконваць многія ранейшыя павіннасці: паншчыну, згоны, рамонт дарог і мастоў, жаночую працу, неслі ахову, плацілі даніну.