*§ 1-1. Прагрэс і рэгрэс у сацыяльным развіцці
Прагрэс. Чалавечае грамадства пастаянна змяняецца і развіваецца. У старажытнасці ўзнікла першабытнае грамадства паляўнічых і збіральнікаў, затым рабаўладальніцкае, феадальнае, капіталістычнае грамадства. Цяпер мы гаворым аб постіндустрыяльным, інфармацыйным грамадстве. Ніводнае грамадства не з’яўляецца застылым, яно або прагрэсіруе, або рэгрэсіруе.
Як вызначыць, ці рухаецца грамадства наперад? Ці можна сцвярджаць, што нешта развіваецца добра ці дрэнна, прагрэсіўна ці рэгрэсіўна? Сацыяльнае развіццё і грамадскі прагрэс могуць быць ацэнены на падставе аб’ектыўных паказчыкаў. Вучоныя, якія вывучаюць грамадства і яго развіццё, у розны час вылучалі розныя крытэрыі грамадскага прагрэсу.
Агульнапрынятымі лічацца наступныя крытэрыі:
- 1. Узровень ведаў і культуры, ступень адукаванасці грамадства.
- 2. Удасканаленне норм маралі і маральнасці.
- 3. Развіццё вытворчых сіл, у тым ліку самога чалавека.
- 4. Развіццё навукі, тэхнікі, тэхналогій.
- 5. Павелічэнне ступені свабоды і правоў асобы.
- 6. Эканамічны рост.
- 7. Павелічэнне працягласці і ўзроўню жыцця.
У 1980 г. выйшла фундаментальнае даследаванне «Прагрэс. Гісторыя ідэі» амерыканскага сацыёлага Роберта Нісбета, прысвечанае адной з найважнейшых і актуальных праблем сацыяльна-гуманітарных навук – супярэчлівасці грамадскага прагрэсу.
На думку вучонага, ідэя прагрэсу ў значнай ступені вызначыла аблічча заходняй цывілізацыі. Чалавецства развіваецца, «рухаецца наперад», прычым гэты рух разумеецца ў двух аспектах – як назапашванне ведаў і як нарошчванне матэрыяльнага багацця. Нараджэнне ідэі прагрэсу – вынік узаемадзеяння хрысціянства з антычнымі ўяўленнямі. У перыяд з 1750 г. прыкладна да 1900 г. адбываецца аддзяленне ідэі прагрэсу ад рэлігійных каранёў і «зрастанне» паняццяў прагрэсу і навукі. Гэты працэс суправаджаўся пагрозлівымі з’явамі: калі першапачаткова прагрэс трактаваўся як пашырэнне чалавечай свабоды, то прыкладна з другой паловы ХІХ ст. ён усё больш стаў разумецца як пашырэнне «кіравальнасці» – інакш кажучы, улады абстрактнай дзяржавы над чалавекам і прыродай.
Прагрэс у тупіку?
Заключная (дзявятая) частка называецца «Прагрэс у тупіку». Дадзеную назву сам аўтар тлумачыць так: «Нягледзячы на тое што ХХ стагоддзе не пазбаўлена веры ў прагрэс, ёсць сур’ёзныя падставы меркаваць, што, калі гісторыкі з цягам часу змесцяць наша стагоддзе ў выніковую класіфікацыю, адным з галоўных прымет ХХ стагоддзя будзе не вера, а, наадварот, адмаўленне ад веры ў ідэю прагрэсу. Скептыцызм у адносінах да прагрэсу, якога ў ХІХ стагоддзі прытрымлівалася невялікая група заходніх інтэлектуалаў, у апошняй чвэрці ХХ стагоддзя шырока распаўсюдзіўся, і сёння яго падзяляе не толькі большасць інтэлектуалаў, але і мільёны звычайных жыхароў Захаду». Галоўная прычына расчаравання ў прагрэсе заключаецца ў тым, што капіталістычны спосаб вытворчасці з канца ХІХ ст. перажывае глыбокі сістэмны крызіс, які прывёў да дзвюх сусветных войнаў, што пазбавілі жыцця мільёны людзей і затармазілі развіццё чалавецтва на дзесяцігоддзі.
Кожны этап – гэта перыяд паміж кардынальнымі зменамі, рэвалюцыямі, якія адбываліся ў жыцці чалавецтва. Напрыклад, на думку Харары: «Аграрная рэвалюцыя – адна з самых супярэчлівых падзей у гісторыі. Некаторыя вучоныя сцвярджаюць, што яна вывела чалавецтва на шлях прагрэсу і росквіту. Іншыя ўпэўнены, што на тым скрыжаванні чалавецтва абрала сцежку, якая вядзе ў бездань. Гэта быў пункт незвароту, сцвярджаюць яны: Homo sapiens адмовіўся ад сваяцтва з прыродай і накіраваўся насустрач сквапнасці і адчужэнню. Але куды б ні вяла гэтая дарога, зваротнага шляху няма. Насельніцтва ў вёсках расло так імкліва, што развітая аграрная абшчына ўжо не змагла б пракарміцца, калі б уздумала вярнуцца да збіральніцтва і палявання…»